Ўпка туберкулёзининг клиник белгилари хилма-хилдир, аммо касаллик махсус бир белгиларга эга эмас. Буни айниқса ҳозирда экологик ўзгарувчанликлар билан характерланувчи замонавий шароитларда, одам организмига турли хилдаги вакциналарни кўп марталаб таъсири, зардобларни ва антибиотикларни  ҳамда туберкулёз қўзғатувчисининг хусусиятларини ҳисобга олиш керак.

Бунда асосан 3 та вазиятни назарда тутиш зарурдир:

1. Туберкулёз билан хасталанган беморлар клиник белгилари бошлангандан бошлаб мутахассис – фтизиатрга эмас, балки УАШга мурожаат қилишади.
2. Туберкулёз – бу инфекцион касаллик ва беморлар атрофдагилар учун жиддий эпидемиологик хавф туғдириши мумкин.
3. Туберкулёз касаллигини даволашда махсус туберкулёзга қарши дориларни қўллаш талаб қилинади ва бу етарли билим ва малакага эга бўлган фтизиатр – мутахассис томонидан кузатиб борилиши керак.

Сўраб-суриштириш ва физикал текширув усулларини ўтказгандагина  туберкулёзга шубҳа қилиш  мумкин. Туберкулёзни эрта ва ўз вақтида аниқлаш учун, шунингдек исботланган ташхис қўйиш  учун ҳам махсус  текшириш  усуллари зарурдир.   Булар  фтизиатрияда иммунологик, микробиологик, нур, эндоскопик ва морфологик усуллар ҳисобланади. Булар туберкулёз касаллигининг ташхиси ва қиёсий ташхисида, касаллик кечиши ва даволаш натижаларини баҳолашда асосий аҳамиятга эга.

 

Асосий белгилар.

Нафас аъзолари туберкулёзининг типик белгилари: ҳолсизлик, тез чарчаш, иштаҳа пасайиши, озиб кетиш, тана ҳароратининг кўтарилиши,   терлаш, қуруқ ёки балғамли йўтал, ҳансираш, кўкрак қафасидаги оғриқ, қон туфлаш. Бу белгилар турлича намоён бўлиши ва турли кўринишларда учраши мумкин.

Ҳолсизлик, тез чарчаш, иштаҳанинг ёмонлашуви, озғинлик, сержаҳллик, меҳнат фаолиятининг сусайиши туберкулёз интоксикациясининг эрта белгилари ҳисобланади.  Туберкулёз билан касалланган беморлар бу белгиларни касаллик билан боғлашмайди, чунки бу белгиларнинг пайдо бўлишини жисмоний ва психик зўриқишдан деб ўйлашади. Интоксикацион белгилар айниқса туберкулёз касалликлари бўйича хавф гуруҳига кирувчи шахслар эътиборни жалб этади. Шундай беморлар чуқур текширувдан ўтказилганда  туберкулёзнинг  бошланғич шаклларини аниқлаш мумкин.

Тана ҳароратининг кўтарилиши  (иситма) инфекцион ва  ноинфекцион  касалликларнинг одатий клиник белгилари бўлиши мумкин.  Туберкулёзда тана ҳарорати субфебрил, фебрил ва нормал бўлиши мумкин. Бу кўпинча йирик лабиллиги билан ажралиб туради, жисмоний ва руҳий зўриқишдан кейин ошади. Туберкулёз билан оғриган беморлар тана ҳароратининг ошишини енгиллик билан ўтказишади ва деярли сезишмайди.

Туберкулёз интоксикациясида болаларда куннинг иккинчи ярмида  тана ҳарорати қисқа муддатга  37.0-37.5ºС га ошади ва ушбу кўтарилиш даврий равишда кузатилади, баъзан ҳафтасига 1-2 марта ва нормал тана ҳароратлари билан алмашинади.  Кам ҳолатларда тана ҳарорати  37ºС атрофида, эрталабки ва кечқурунги ҳароратлар оралиғи 1ºС оралиғида сақланади.

Туберкулёз касаллигида субфебрил ҳарорат вегетатив бузилишлар туфайли ҳарорат кўтарилишидан фарқли равишда амидопирин буюрилганда   одатда тушади (амидопиринли синама). Ҳароратнинг тушиши гидразин- изоникотин кислотаси  препаратлари фонида ҳам кузатилади.  Турғун, монотон, кам тебранувчи субфебрил ҳарорат кун давомида бўлса туберкулёз учун характерли эмас ва у кўпинча сурункали носпецифик яллиғланишни, бурун, халқумда, параназал синусларда, ўт йўлларида  ёки жинсий     аъзоларда бўлганида кузатилади.

Тана ҳароратининг субфебрил бўлиши яна эндокрин бузилишларда, ревматизмда, саркоидозда,лимфогранулёматозда, буйрак ракида кузатилади. Гектик типдаги юқори иситмалаш  ўткир кучайиб борувчи ва оғир туберкулёз билан зарарланишда кузатилади ( милиар туберкулёз, казеозли зотилжам, плевра эмпиемаси).

Интермиттирланувчи гектик иситмалаш милиар туберкулёзнинг тифоид шаклини қорин тифидан фарқловчи белгилардан бири ҳисобланади.  Туберкулёздан фарқли равишда қорин тифида ҳарорат кўтарилишга турғун мойиллик бўлади.  Кейинчалик узоқ муддат давомида стабил баланд бўлади.

Кам  ҳолатларда ўпка туберкулёзи билан касалланганларда нотўғри  иситмалаш типи кузатилади.  Бунда эрталабки ҳарорат кечкисидан баланд бўлади.  Ушбу иситмалаш оғир интоксикациядан далолат беради.  Бундай ҳолат туберкулёз бўлмаган касалларда ҳам кузатилиши мумкин.

Интоксикациянинг энг кўп учрайдиган белгиларидан бири кўп терлаш ҳисобланади. Туберкулёз билан касалланганлар  касалликнинг бошланғич даврида  тунги ёки эрталабки соатларда бош ва кўкракнинг кўп терлаши кузатилади.  Кескин ривожланган профуз терлаш ( нам ёстиқ симптоми) казеозли  зотилжамда, милиар туберкулёзда ва бошқа асоратланган оғир шаклдаги туберкулёзда ҳамда  носпецифик ҳамда ўткир инфекцион  касалликларда, сурункали яллиғланиш жараёнлари қўзғалишида кузатилади.

Йўтал жудаям кўп ҳолларда ўпка, нафас йўллари, плевра, кўкс оралиғининг яллиғланиши ва ўсма касалликларида пайдо бўлади.

Туберкулёз касалликларининг эрта босқичларида йўтал бўлмаслиги мумкин.  Баъзан беморлар даврий равишдв пайдо бўлувчи секин йўталишни сезишлари мумкин.   Туберкулёзнинг ривожланиб бориши йўталнинг кучайишига олиб келиши мумкин. У қуруқ (нопродуктив) ёки балғам кўчиши билан (нопродуктив) бўлиши мумкин. Қуруқ хуружсимон йўтал бронхларнинг катталашган лимфа тугунлари билан  эзилганда ёки кўкс оралиғи аъзоларининг силжишида пайдо бўлади.

Бундай силжиш экссудатив плевритли беморни плевра бўшлиғида кўп миқдорда экссудат тўпланганда кузатилади. Қуруқ хуружсимон йўтал айниқса бронхлар туберкулёзида  пайдо бўлади. Туберкулёз касаллиги билан касалланганларда  продуктив йўтал ўпка тўқимасининг деструкцияси  бўлганида ( структураси бузилганида), бронхонодуляр оқма пайдо бўлганида ҳамда плевра бўшлиғидан  йиринг ёки суюқликнинг бронх дарахтига очилишида пайдо бўлади.

Туберкулёзда йўтал, бундан ташқари сурункали носпецифик бронхит ҳамда бронхоэктазларда бўлиши мумкин.     Балғам туберкулёзнинг бошланғич босқичида беморларда кўпинча йўқ ёки унинг ажралиши қўшилиб кечувчи   сурункали бронхит туфайли бўлади.  Ўпка тўқимасининг парчаланиши бошланганидан сўнг балғам миқдори оша бошлайди.  Асоратланмаган ўпка туберкулёзида одатда рангсиз, гомоген ва ҳидсиздир. Носпецифик яллиғланиш қўшилиши йўталнинг кучайиши ва балғамнинг ошишига олиб келади. Бу ҳолатларда балғам йирингли бўлиши ҳам мумкин.

Балғам туберкулёзнинг бошланғич босқичида беморларда кўпинча йўқ ёки унинг ажралиши қўшилиб кечувчи   сурункали бронхит туфайли бўлади.  Ўпка тўқимасининг парчаланиши бошланганидан сўнг балғам миқдори оша бошлайди.  Асоратланмаган ўпка туберкулёзида одатда рангсиз, гомоген ва ҳидсиздир. Носпецифик яллиғланиш қўшилиши йўталнинг кучайиши ва балғамнинг ошишига олиб келади. Бу ҳолатларда балғам йирингли бўлиши ҳам мумкин.

Ўпка туберкулёзи ва бошқа ўпка касалликлари ривожланиши сурункали ўпка юраги ва ўпка-юрак етишмовчилиги ривожланишига  олиб келади.  Бундай ҳолатларда ҳансираш яққол кучаяди.

Ҳансираш кўпинча ўпка туберкулёзининг асоратларини спонтан пневмоторакс бўлак ёки ўпкани тотал ателектази, ўпка артерияси тизимида тромбоэмболияда биринчи ва асосий симпиом бўлиб ҳисобланади.  Плевра бўшлиғида тез ва кўп миқдорда экссудат тўпланганда ҳансираш кутилмаганда ва кучли ривожланган бўлади.

Кўкракдаги оғриқ трахея, ўпка, плевра, юрак, аорта, перикард, кўкрак девори, умуртқа поғонаси, қизилўнгач ва баъзан қорин бўшлиғи аъзоларининг касалликлари белгилари ҳам бўлиши мумкин.  Ўпка туберкулёзида кўкракдаги оғриқ яллиғланиш жараёнини париетал плеврага тарқалиб адгезив плеврит ривожланиши туфайли келиб чиқади.

Оғриқ нафас олганда, йўталганда, кескин ҳаракатларда пайдо бўлади ва кучаяди. Оғриқнинг локализацияси кўпинча ўпканинг зарарланган соҳасини кўкрак девори проекциясида бўлади, бироқ диафрагмал ва медиастинал плевра яллиғланганида оғриқ эпигастрал соҳага, бўйинга, елкага, юрак соҳасига иррадиация беради. Қуруқ туберкулёз плевритида оғриқ олдиндан ва узоқ сақланади. Оғриқ  йўталганда,  чуқур нафас олганда, кўкрак қафасига босилганда  ва яллиғланишнинг жойлашишига қараб эпигастрал ёки бел соҳасига иррадиацияланиши мумкин.

Шу сабабли диагностик қийинчиликлар туғдиради. Экссудатив туберкулёз плеврити билан касалланганларда кўкрак қафасида оғриқ ўткир пайдо бўлади, лекин плеврал экссудат йиғилиши билан камаяди ва сўрилгунча бўғиқ бўлиб қолади.  Ўпка туберкулёзи ва бошқа яллиғланиш касалликларида оғриқларнинг кучсизланиши ва йўқолиши асосий касаллик регрессга учрамасдан ҳам бўлиши мумкин.

Туберкулёзда учровчи ўткир перикардит ҳолатларида оғриқ доимий эмас ва кўпинча бўғиқ. У беморнинг олдинга букилган  ҳолатида  камаяди.

Суюқлик пайдо бўлганда  перикардда оғриқ камаяди, аммо у йўқолганда оғриқ яна пайдо бўлиши мумкин.

Кўкрак қафасидаги  бирдан  пайдо бўлган оғриқ туберкулёз асорати спонтан пневмотораксда пайдо бўлади.  Стенокардия ва миокард инфарктидан фарқли ўлароқ пневмотораксдаги оғриқ гапирганда вақтда ва йўталганда кучаяди ва чап қўлга иррадиация бермайди.

Қовурғалараро   невралгияда оғриқ қовурғалараро нервлар жойлашган йўл бўйича чегараланган бўлади ва қовурғалар оралиғига  босган  вақтда кучаяди. Туберкулёз билан хасталанган беморларнинг плевра зарарланишидаги оғриқдан фарқли ўлароқ  унда тана зарарланган томонга бурилганда оғриқ кучаяди.

Ўпка раки ва бошқа ўсма касалликларида кўкрак қафасидаги оғриқ доимий ва секин-аста кучайиши мумкин.

Қон туфлаш ёки ўпкадан қон кетиши кўпинча инфильтратив, фиброз-кавернали ва ўпканинг цирротик туберкулёзида кузатилади. Одатда секинлик билан тўхтайди ва янги қон ажралгандан  сўнг  яна бир неча кун тўқ рангли қон қуйқалари ажралиши давом этади.  Қоннинг аспирация ҳолатларида ва қон туфлашдан кейинги ривожланган пневмония ҳолатларида  тана ҳарорати кўтарилиши мумкин.  Қон туфлаш яна сурункали бронхитда,  кўпгина  носпецифик яллиғланишли, ўсма ва кўкрак қафаси аъзоларининг бошқа касалликларида   учрайди.

Туберкулёздан фарқли ўлароқ пневмония   билан хасталанган беморларда   одатда бошида қалтираш пайдо бўлади, тана ҳарорати кўтарилади, кейин эса қон туфлаш ва кўкрак қафасида санчувчи оғриқлар пайдо бўлади.  Ўпка инфарктида кўпинча бошида кўкракда оғриқ пайдо бўлади, кейинчалик тана ҳарорати кўтарилади ва қон туфлаш бошланади.  Давомли қон туфлаш ўпка раки билан хасталанганларда кузатилади.

Массив ўпкадан қон кетиш  фиброз-кавернали, цирротик туберкулёз ва ўпка гангренасида кузатилади.

Умумий қилиб олиб қараганимизда  нафас аъзолари туберкулёзи кўп ҳолларда умумий инфекцион касалликлар сифатида заҳарланиш белгилари билан бошланади ва кўпинча грипп ёки пневмония ниқоби остида кечади.  Кенг спектрли антибиотиклар билан даволаш фонида  бемор аҳволи яхшиланиб кетиши мумкин.

Туберкулёзнинг кейинги кечуви бундай беморларда одатда тўлқинсимон: касалликнинг хуруж даври босилиш даври ва нисбий қониқарли билан алмашинади.

Ўпкадан ташқари туберкулёз шаклларида шартли равишда туберкулёз интоксикациясининг умумий симптомлари билан бир қаторда беморларда касалликнинг маҳаллий белгилари: туберкулёзли менингитда- бош оғриғи, ҳиқилдоқ туберкулёзида – овоз бўғилиши ва томоқда оғриқ бўлиши,  суяк ва бўғим туберкулёзида – бўғимда оғриқ, юришнинг ўзгариши ва чекланганлиги, аёллар жинсий аъзоларининг туберкулёзида – қоринниг пастки соҳасида оғриқ, менструал функциянинг бузилиши, буйрак, сийдик йўллари ва сийдик пуфагининг   туберкулёзида- дизурик бузилишлар, бел соҳасида оғриқ,  мезентериал лимфа тугунлари туберкулёзида- қорин соҳасида оғриқ ва ошқозон- ичак тракти функциясининг бузилиши пайдо бўлади.

Сўраб-суриштириш, физикал усуллар

Анамнезидан касаллик қачон, қандай қилиб бошланганлигини аниқлаш зарур: шифокорга қандайдир сабаблар билан шикоят қилиши ёки доимий даврий кўрикларда аниқланиши мумкин.  Бемордан белгиларни қандай пайдо бўлгандига ва динамикада қандай кечганлиги, илгари ўтказган касалликлари, травмалар, операциялар ўтказган-ўтказмаганлиги сўралади.  Пайдо бўлиши мумкин бўлган туберкулёзли плеврит, лимфаденитга эътибор берилади.

Туберкулёз хавфига олиб келувчи юқори касалликлар бор ёки йўқлиги: қандли диабет, силикоз, ошқозон ва ўн  икки бармоқ ичак яра касаллиги, алкоголизм, наркомания, ОИТС аниқланади.

Айниқса туберкулёз касаллиги юқори регионларда бўлган- бўлмаганлиги, ҳарбий ҳаракатларда иштирок этган- этмаганлиги, беморнинг шаҳар ёки қишлоқда туриш-турмаслиги муҳим аҳамиятга эга. Касби ва иш шароити, моддий, уй шароити, яшаш  тарзи, алкоголь истемол қилиш – қилмаслиги, чекиш, шунингдек пеницитар системада бўлганлиги муҳим аҳамият касб этади.

Беморнинг маданият даражаси баҳоланади.  Касалланган болаларнинг ота- онасидан туберкулёзга қарши эмлаш ва туберкулин синамаларининг натижалари сўраб- суриштирилади. Яна оила аъзоларининг саломатлиги ҳақида, уйида туберкулёз беморлари билан контактда бўлган- бўлмаганлиги, ўқиш жойида, ишда ва давомийлиги, туберкулёз билан хасталанган беморларнинг бор-йўқлиги ҳақтда маълумотлар олиш зарурдир.

КЎРИК. Авжланувчи ўпка туберкулёзи билан кечувчи беморларининг ташқи кўриниши нафақат тиббиётда, балки бадиий адабиётларда ҳам тасвирланган, балким habitus phtiiisicus номи билан ҳам машҳурдирлар. Бу тана вазнининг дефицити, оқарган юзда юзнинг қизили, кўзнинг ялтираши ва кенг қорачиқ, иерининг дистрофик ўзгариши, узун ва торайган кўкрак қафаси,  қовурғалар оралиғининг кенгайганлиги, ўткир эпигастрал бурчак,  куракларининг (қанотсимон) орқада қолишидир.

Бундай ташқи кўринишлар чуқурлашиб кетган жараёнларда кузатилади. Беморлар кўригида айтарли бир патологик ўзгаришлар умуман аниқланмайди, бироқ кўрик ҳамма вақт зарурдир.  Бунда кўпинча ҳар-хил муҳим белгилар аниқланади ва тўлиқ ҳажмда ўтказилиши керак.

Беморнинг жисмоний ривожланганлигига, тери ва шиллиқ қаватлар рангига эътибор берилади.  Ўмров ости ва усти чуқурчалари яққоллиги солиштирилади, ўнг ва чап кўкрак қафасининг симметриклиги кўрилади, чуқур нафас вақтида уларнинг ҳаракатчанлиги, ёрдамчи мушаклариниг нафас олишда иштирок этиши баҳоланади.  қовурғалараро оралиқнинг кенгайиши ёки торайиши, операциядан  кейинги чандиқлар, оқмалар битгандан кейинги чандиқлар аниқланади.

Қўл ва оёқ бармоқларида барабан таёқчалари кўринишидаги деформацияланган дистал фалангаларга  ва тирноқлар шаклининг ўзгаришига (соат ойначаси кўринишида) эътибор берилади.   Болалар, ўспирин ва ўрта ёшлиларда БЦЖ вакцинасидан кейинги чандиққа қаралади.

Пальпация терининг нам ёки қуруқлик даражасини,  тургорлигини, тери ости ёғ қаватининг қалинлигини аниқлашга имкон беради.   Яхшилаб бўйиндаги, қўлтиқ остидаги, чов соҳасидаги лимфа тугунлари пальпация қилинади.  Агар ўпкадаги яллиғланиш жараёнига плевра ҳам қўшилган бўлса нафас олганда кўкрак қафасининг зарарланган томонининг  орқада қолиши, кўкрак мушакларининг оғриши кузатилади.

Сурункали кечувчи туберкулёз беморларида ва катта операциядан кейинги ҳолатларда  кўкрак қафаси ва елка камари мушакларининг атрофияси кузатилиши мумкин.  Кўкс оралиғи аъзоларининг қисман силжишини ҳам трахея ҳолатига қараб пальпация орқали аниқлаш мумкин.

Ўпка туберкулёзи беморларида овоз дириллаши одатий, кучайган ёки сусайган бўлади.  Бу цирротик ва инфильтратив туберкулёзда, катта кавернали кенг дренажли бронх устида ўпка зичлашган соҳада  яхши ўтказилади.  Овоз дириллашининг сусайиши ёки умуман йўқолиши плевра бўшлиғига суюқлик ёки ҳаво йиғилганда, ателектазда, массив пневмониянинг бронх обтурацияси билан кечишида кузатилади.

Перкуссия нисбатан кўкрак қафасидаги ва ўпкадаги дағал ўзгаришларни яллиғланган ёки бўлакли характерга эга бўлган цирротик зарарланишда, плевра циррозида аниқлаш имконини беради.

Перкуссия шошилинч ҳолатлар, масалан: спонтан пневмоторакс, ўткир экссудатив плеврит, ўпка ателектазида асосий диагностик аҳамият касб этади.    Қутичасимон товуш ёки калта шпка товушининг борлиги клиник вазиятни тез баҳолаш ва керакли текшириш имконини беради.

Аускультация.Баъзи нафас аъзолари касалликлари, айниқса туберкулёз нафас характери ўзгаришсиз ва ўпкадаги қўшимча шовқинларсиз кечиши мумкин.  Бунинг эса сабабларидан  бири бўлиб зарарланган зонани  зич казеоз некротик массалар билан дренажловчи бронхнинг обтурацияси ҳисобланади.

Сусайган нафас плеврит, плеврал битишмалар, пневмоторакс учун характерлидир.  Дағал ёки бронхиал нафас яллиғланган ўпка тўқимаси устида, кенг дренажловчи бронхли гигант каверна устида эшитилади.

Ўпкадаги хириллашлар ва плевра ишқаланиш шовқини рентгенологик ва эндоскопик текширувларда аниқлаш қийин бўлган касалликларни  диагностика қилишга ёрдам беради.

Майда пуфакчали нам хириллашлар чегараланган ўчоқда яллиғланиш зонасидаги экссудатив компонентнинг  устун келганлигидан, ўрта ва йирик пуфакчали хириллашлар парчаланиш бўшлиғи ёки кавернаниниг белгиси бўлиб хизмат қилади.  Нам хириллашларни эшитиш учун беморни чуқур  нафас олиб чиқарганидан сўнг йўталиб  қўйиш, кичкина  пауза, кейин яна чуқур нафас олиш сўралади.

Бунда чуқур нафас олиш чўққисида хириллашлар пайдо бўлади, ёки уларнинг миқдори ошади. Қуруқ хириллашлар бронхитда, ҳуштак чалувчи бронхоспазмли бронхитда эшитилади. Қуруқ плевритда плевра ишқаланиш шовқини , перикардитда перикард ишқаланиш шовқини эшитилади.

 

Микробиологик текширувлар

Микробиологик айнан биктериологик текширишлар муҳим.

• Эпидемиолгик жиҳатдан энг хавфли туберкулёз билан оғриган беморларни аниқлаш.
• туберкулёз диагностикасининг верификацияси
• Даволаш тактикасини ишлаб чиқиш мақсадида (организацион шакли, даволаш режаси).
• Даволаш эффективлигини баҳолаш ва прогнозлаш
• Силда эпидемиологик кузатиш мақсадида

Бактериологик текширувлар объектлари бўлиб нафас аъзоларини текширилаётганда олинадиган турли суюқликлар ва тўқималар ҳисобланади. Кўпинча балғам текширилади. Бошқа материаллар бўлиб нафас йўлларини  аэрозол ингаляциядан кейинги ювилмалари, бронхиал альвеоляр чайилмалар, плеврал суюқлик ва ошқозон чайилмаси  ҳисобланади (кўпинча болаларда балғам ютиб юборилади).

Жарроҳлик операциялари ва кейин лимфа тугунлари, ўпка ва плевра резектатларида текширишлар учун материаллар олинади.

Ўпкадан ташқари сил билан касалланганларда шубҳа пайдо бўлса турли хилдаги суюқликлар – цереброспинал суюқлик, перикардиал, синовиал, асцитик, бундан ташқари  менструал  қон, йиринг, cуяк  кўмиги пунктуати, гранулциялар, синовиал  қаватлардан қирилмалар,лимфатик тугунлар ва уларнинг пунктуатлари, аъзолар резектатлари олинади.

Бактериологик текширишнинг классик усуллари бўлиб диагностик материалнинг микроскопияси ва културал текширувлар (экиш), микроорганизм турини аниқлаш билан бирга ҳисобланади.  Сил таёқчалари топилганда уларнинг кимёвий препаратларга сезувчанлиги албатта аниқланади.

Диагностик материал суртмасининг микроскопияси умумий даволаш профилактика қароргоҳларини бўлиши шарт бўлган текширувдир. Текширишдан мақсад кислотага чидамли микобактерияларини топиш. Услуб Циль- Нилсен орқали бўялган  суртмаларни оптик микроскопияси ёки  флюорохром бўёқлар билан бўялган суртмани люминисцент микроскопда кўриш.

Ўпка силида бунақа бирламчи ориентирловчи  текширувлар эпидемик нуқтаи назаридаги   энг хавфли касалларни топишда ёрдам беради.  Беморларни бирламчи микроскопик текширувида   кислотага чидамли бактерияларнинг аниқланиши ёки шубҳа пайдо бўлишида силга  қарши қароргоҳга ташхисли верификация мақсадида жўнатилади.

Силга қарши курашишни бактериологик лабораторияларида   балғамдаги манфий натижани бир марта эмас, 3 кун ва ундан кўпроқ кунда текширилади.  Текшириш учун балғамни эрталабки порцияси олинади. Бундан олдин бемор тишларини тозалаб оғзини чайиши керак.

Герметик флаконга 3-5 мл балғам тўплаш зарур, аммо ундан камроқ бўлса ҳам бўлаверади.  Балғам бўлмаган ҳолатларда қўзғатувчи 5-15% натрий хлор эритмасини 1% натрий бикарбонат эритмасидан фойдаланилган аэрозолдан фойдаланиш мумкин.  Бундай ҳолатларда текшириш учун материал бўлиб бронх ёки ошқозоннинг ювилгвн сувлари ҳам бўлиши мумкин.

Балғам йиғилиши инфекцияни ҳаво-томчи йўли орқали тарқалишини олдини олиш учун алоҳида ажратилган муассасада олинади.

Циль-Нильсен усули бўйича бўялганда кислотага чидамли микобактерияларни қизил рангга, ўраб турувчи фон қизил рангда ва кислотага чидамсиз микроорганизмлар кўк рангга бўялади. Микроскопик усулнинг аниқлиги кислротага чидамли микобактерияларни ажратишда флюорохром препаратлари- аурамин ёки родоминли аурамин билан бўялганда кучаяди.  Ультрафиолет билан ёритилганда микобактериялар қора- яшил фонда яққол сариқ рангда кўринади (6.3. расм).

Бироқ микроскопик усулнинг ҳам ўз чегараси мавжуд.  Оддий (тўғридан-тўғри) микроскопия Циль-Нильсен  усули бўйича бўяб кўрилганда 1 мл материалда 50000-100000 микроб таналари бўлса аниқлаш имконини беради. Бу миқдордаги микобактериялар зўрайиб борувчи сил билан касалланганларининг балғамида бўлади.

Люминисцент микроскопияда 1 мл материалда сил таёқчаолари 1000 та атрофида бўлганда аниқласа бўлади.

Касалликнинг эрта босқичларида микобактериялар миқдори кам бўлади.  Шунинг учун микроскопик текширувда топилиши қийин.  Бундан ташқари микроскопия  mycobacterium tuberculosis ни бошқа микобактериялардан  (микобактериоз қўзғатувчилваридан) ажрата  олмайди ва айни касаллик этиологияси ҳақида етарлича маълумот бера олмайди.

Микроскопия усулининг камчилиги культурал усулнинг ёки материални озиқ муҳитига экиш усулини тўлдиради.  Сил микобактериялари культурасини олишда 1 мл суюқ материалда  20 тадан 100 тагача микроб ҳужайраларининг бўлиши етарлидир.  Сил микобактерияларини ажратиб олиш учун стандарт озиқ муҳити бўлиб қаттиқ тухумли Левенштейн-Йенсен муҳити ҳисобланади, бунда 1-чи колонияларнинг ўсиши 4-8 ҳафтадан кейин кузатилади (6.4. расм).

Яна суюқ ва ярим суюқ озиқ муҳитлари бор.  Баъзи усуллар юқори селективли муҳитларни     и шлатиш йўли билан микобактерия культурасини қисқа вақт ичида ўстириш имконини беради, аммо микроорганизмни ажри\тиб (идентификация) олиш учун қўшимча вақт керак бўлади.

Микобактиериянинг тоза культурасининг олиниши биохмимик усул ёрдамида m. tuberculosis  ни бошқа нотуберкулёзли микобактериядан ажратиш, ҳаёт қобилиятини аниқлаш, дори препаратларига вирулентлигини аниқлаш имконини беради. Шуниндек яна бактерия ажралишини ҳажми бўйича аниқлаш мумкин: кам-муҳитда – 10 гача колония; суст – 10 дан 50 гача ва кўп 50 ва ундан юқори.

Культурал текширувнинг камчилиги бу унинг 2 ойгача чўзилиб кетишидир. Аммо бу усулни туберкулезга шубха бўлган ҳамма беморларда, айниқса қайта микроскопик текширувининг манфий чиққан натижаларида қўллаш керак.

Культурал текширувни тезлаштириш мақсадида микобактерия ўсувчанлигини радиометрик йўли билан аниқлаш учун аппаратлар ишлаб чиқарилган эди. Бу типдаги аппаратлардаги суюқ озиқ муҳити таркибида нишонланган ¹⁴С пальмитинли кислотаси бўлади. Махсус сенсор микобакитериянинг ўсиш белгиларни 12 кун ичида ёкиундан ҳам эртароқ ¹⁴С ажалиши орқали илғаб олади.

Бошқа услуб микроб популяциясининг ўсиши жараёнида кислородни ютишга асосланган. Ёпиқ камерада кисдлород концентрациясининг камайиши флюороцеснт  индикаторни активлайди.   У эса ультрафиолет нурларида ялтирашни бошлайди.   Бу аппаратлар ёрдамида микоьактерияларни саралаш ва бошқа дори препаратларига сезгирлигини аниқлаш имконини беради (6.5. расм).

Яна бошқа мукаммал автоматик аппаратлар кўриб чиқилмоқда. Культурал текширувлар сил микобактерияларининг дори препаратларига бўлган сезгирлигини ва унга турғун бўлган штаммларни  аниқлаш имконини беради.

Микобактериялар сезгир  бўлиб  ҳисобланади, қачонки  препаратнинг пост, яъни танқидий концентрацияси қўшилганда туберкулёз микобактериялари ўсиш ва кўпайишдан тўхтаган бўлса, ўшандагина микобактериялар сезгир бўлиб ҳисобланади.  Бу концентрацияда препарат     турғун микобактерияларга таъсир қилмайди.

Сил микобактерияларини (МБТ)  дори препаратларига турғунлигини  тез аниқлашда биологик микрочипларни қўллаш деб ҳам  ҳисоблаш мумкин. Буларни ДНК нинг генетик полиморфизмини баҳолаш учун қўлланилади. Биологик микротипларнинг миниатюрлиги, махсуслиги ва юқори сезувчанлиги бир вақтнинг ўзида қўзғатувчини аниқлаш қва дори препаратларига сезгирлигини аниқлаш имкониин беради.  Бундай текширув натижалари ҳозирча одатий анъанавий культурал усул билан назорат  қилинаяпти.

Лабораторияда микобактерияларнинг туберкулёзга қарши дориларга турғунлик даражаси ва спектрини аниқлаш химиотерапияни танлашда, даво эффективлигини назорат қилиш ва эпидемиологик мониторинг ўтказишда муҳим аҳамият касб этади.

Бактериологик натижалири маълумоти  етарли бўлмаганда  биологик усул билан тўлдирилиши мумкин.  Бу усул тахминан туберкулёз микобактерияларини тутган беморлардан олинган биологик материални ҳайвонларга юқтиришдан иборат.  Одатда денгиз чўчқалоари ишлатилади.

Бу ҳайвонлар туберкулёз микобактерияларига ю қори сезувчан ҳисобланади, тахминан 1 ойдан кейин зарарланган ҳайвонлаврда туберкулёз ривожланади. Биологик усул жуда юқори сезувчан усул ҳисоблавнади, чунки 1 мл да 5 та микроб таначасидан кам бўлмаган материал денгиз чўчқасига юборилаётган вақтдан бошлаб туберкулёз ривожланади.  Бироқ бу ташкиллаштирилган режа бўйича қийин ва етарлича катта маблағ талаб қилади.

Булар ДНК-гибридизация, изотермал аплификация системасининг кетма-кетлик мўлжали, лигаз занжирли реакция, полимер занжирли реакция (ПЦР) бўлиб ҳисобланади. Кўпроқ кенг кўламда ПЦР  сил микобактериялари учун  махсус бўлган праймери билан қўлланиладиРеакция m. tuberculosis ДНК нинг махсус қисмини амплификациясига асосланган.

ПЦР сил диагностикаси лабораториясининг тез ва юқори сезгирли усули ҳисобланади.  Намунадаги 1-10 ҳужайра тутувчи ташхисловчи материалда сил микобактерияларини аниқлаш 5-6 соатда ўтказилиши мумкин. ПЦР ни ўтказиш учун махсус тест- синамалар ва лаборатория зарурдир.

 

Қон ва сийдикни текшириш

Ўпка туберкулёзи билан касалланган беморлар  умумий қон таҳлилидаги ўзгаришлар патогномоник белги ҳисобланмайди. Касалликнинг ўткир даврида бироз лейкоцитоз, лимфопения, моноцитоз,  лейкоформуланинг чапга силжиши (таёқча ядроли нейтрофиллар фоизининг  сезиларли ошиши),  ЭЧТ ошиши  кузатилади.

Организмидаги кўпчилик аъзолари туберкулёз билан шикастланган ва яққол интоксикация мавжуд беморларда   баъзан гипозром анемия вужудга келади.  Туберкулёзли яллиғланиш  инволюцияга учраганида лейкоцитлар сони нормаллашуви қайд этилади, лимфоцитлар сони нормагача  кўтарилади ва ҳатто ошади.

Қоннинг биокимёвий таҳлилини  туберкулёзли яллиғланиш кечиши  фазаси ва хусусиятларини баҳолаш, жигарнинг функционал ҳолатини аниқлаш ва ҳамроҳ касаллик сифатида кечувчи қандли диабетни истисно қилиш учун ўтказилади.

Ўткир туберкулёзли яллиғланишда альбумин-глобулин коэффициенти камаяди, плазмада фибриноген ва сиал кислоталари миқдори ортади, С-реактив оқсил пайдо бўлади.  Кўп миқдорда балғам ажратадиган, йирингли плеврал экссудатлари ва буйрак амилоидози мавжуд беморларда гипопротеинемия кузатилиши мумкин.

Қонда аланин ва аспарагин аминотрансфераза, ишқорий фосфатаза, билирубин,  қолдиқ азот,  мочевина, креатинин аниқланиши, шунингдек  коагуляцион синамалар(тимол, сулема) жигар фаолияти ва  беморнинг дориларни кўтара олиши ҳақида маълумот беради.  Кўпинча туберкулёз билан бирга кечувчи қандли диабетни истисно қилиш мақсадида қонда глюкоза ва гликозилирланган  гемоглобин миқдори аниқланади.

Қонни иммунологик текшируви  баъзан касалликнинг туберкулёзли этиологиясини тасдиқлаш, унинг фаоллигини аниқлаш ва даволаш самарадорлигини баҳолаш учун қўлланилади. Бунинг учун  антиген- антитана реакциясига асосланган иммунофермент таҳлил қўлланилади.            МБТ га нисбатан антитаналар  туберкулиннинг махсус препарати ёрдамида аниқланади- бу қуруқ антигенли эритроцитар диагностикумдир.  Туберкулёзда иммунофермент таҳлилнинг сезгирлиги 60-70% ни ташкил этади, махсуслиги эса – тахминан 90% атрофида бўлади.

Кўпинча фаол туберкулёзда лимфоцитлар бласттрансформациясининг мусбат реакцияси ва туберкулин билан стимуляция қилинганда лейкоцитлавр миграциясининг тормозланиши,  шуниннгдек иммунокомпетент ҳужайралар сонининг камайиши қайд қилинади.  Бу иммунологик текширувларнинг натижалари туберкулёз жараёнининг  фазасига боғлиқ. Туберкулёз ривожланиш билан кечувчи  беморларда лейкоцитлар миграциясининг тормозланиш реакцияси яққол акс этади.

Специфик яллиғланиш   ав ж олганида Т-лимфоцитлар сони ошади ва G  ҳамда А-иммуноглобулинлар миқдори камайиши билан бир қаторда розетка ҳосил қилувчи В-лимфоцитлар ошади. ППД туберкулин иштирокида лимфоцитлар  яққол бласттранформация  реакцияси туберкулёз жараёнининг инволюцияси учун хос.

Иммунологик тестлар  туберкулёзнинг қиёсий ташхислаш учун ҳам иш латилади. Рак ва саркоидозда туберкулёздан фарқ қилиб фитогемаглютининли бласттрансформация реакциясида Т-лимфоцитлар фаоллигининг сусайиши қайд этилади.

Туберкулёз билан касадлланган беморлар умумий пешоб (сийдик) таҳлилида     баъзан асосий касалликнинг жиддий ўзгаришлари аниқланади. Масалан, яққол  и фодаланган туберкулёз интоксикациясида     сийдикда оқсил ва гиалинли илиндрлар пайдо бўлиши мумкин.   Ўпка туберкулёзининг амилоидоз билан асоратланиши  турғун протеинурия ва микрогематурияга олиб келади.  буйрак туберкулёзида сий д ик да оқсил, лейкоцитлар, кўпинча эритроцитлар, баъзи беморларда МБТ ҳам топилади.

 

Туберкулин диагностикаси

Туберкулин юборишга бўлган  реакцияни одам организмини туберкулёз микобактерияларига бўлган специфик сенсибилизациясини диагностик тест сифатида аниқлашда  ишлатилади. Уни туберкулинодиагностика  дейилади ва кенг қамровли туберкулёзга текширувларда  ва клиника амалиётида  индивидуал диагностика мақсадида қўлланилади.

Оммавий туберкулинодиагностика деб аҳолининг катта гуруҳларини кўпинча болалар ва ўсмирларни эпидемиологик, клиник ва диагностик маълумотлар олиш учун қўлланилади.

Индивидуал туберкулинодиагностика туберкулёзнинг конкрет клиник кўрсаткичларига кўра алоҳида шахсларга қилинади.

Туберкулин препаратлари.   Туберкулин 1890  йил Берлинда Кох томонидан олинган. У махсус туберкулёз таёқчалари культурасидан ажратиб олинган сув-глицеринли тортилма бўлиб, кейинчалик кўҳна ёки альттуберкулин (нем. Alttuberculin Koch). Кох кўҳна туберкулини таркибига  микобактериялар экилган озиқ муҳитини кўп балласт моддалари киради.  Шу моддалар туфайли улар асосан оқсил бўлганлиги учун  кўҳна туберкулин юборилганда кўпинча турли носпецифик реакциялар кузатилар эди.

1934 йили Ф. Зольберт  ва С. Гленн Филадельфияда анча тозаланган препарат- Purified protein derivative( PPD-S)  яратишди.

Бизнинг давлатимизда    қуруқ     тозаланган туберкулин     1939  йили Ленинград зардоблар ва вакциналар ИТИ да М.А. Линников таҳрири остида ажратиб олиниб ППД-Л номини олди.

Биохимик таркибига кўра  туберкулопротеинлар, полисахаридларнинг, липид фракцияларининг, нуклеин кислоталарнинг мураккаб бирикмаси ҳисобланади.  У ўз таркибида микроб таналари қолдиқлари  ёки туберкулёз қўзғатувчисининг ҳаёт фаолиятларини маҳсулотларини сақлайди. Иммунологик нуқтаи назаридан туберкулин ўзида туберкулёз микобактериясининг антиген компонентларини нотўлиқ антиген ва специфик аллерген ҳисобланади.

Препарат шартли  туберкулин бирликларида дозаланади-ТБ.  Халқаро стандартга асосан 1 ТБ инфицирланган одамлар 80-90% мусбат реакция берадиган туберкулин миқдори ҳисобланади.  1 ТБ да 0,00006 мг қуруқ ППД-Л қуруқ препарати ёки 0,00002 туберкулин ППД-Л чиқарилади.

Россияда 2 турдаги туберкулин ППД-Л чиқарилади.

-Тозаланган туберкулин стандарт эритмасида – 2 мл эритмадан 1 ампула, унда 0,1 мл 2 ТБ ППД-Л бор.

– Қуруқ тозаланган туберкулин ампулаларда 50 000 ТБ дан, карболизацияланган натрий хлориднинг изотоник эритмасида эритилади.           Тозаланган туберкулин стандарт эритмада 2 ТБ ППД-Л 0,1 мл эритмада оммавий ва индивидуал туберкулин диагностикаси манту синамасида қўлланилади.

Қуруқ тозаланган туберкулин фақатгина махсус туберкулёзга қарши қароргоҳларда турли хилдаги  туберкулин  синамаларини амалга оширишда қўлланилади.

Туберкулин синамалари методикаси.

Туберкулинни юборишнинг 3 та усули мавжуд: тери усти, тери ичи ва тери ости .  Уларни тери ости Кох синамасини (1890),  тери усти Пирке синамаси (1907), тери ичи Манту синамаси, қўйишда     ишлатиди.

Тери остига туберкулинни жўнатиб Кох синамасини ўтказиш махсус фтизиатрия стационарларида туберкулёзнинг қиёсий ташхиси  ва туберкулёзнинг активлик даражасини  аниқлаш мақсадида қўлланилади..  Туберкулин дозировкасини аниқлаш учун олдиндан унга смезгирлик бўсағасини дозани титрлаш орқали секин ошириш йўли билан аниқланади.

Туберкулинни  тери остига елканинг юқори 1/3 соҳасига ва баъзан курак бурчагига тери остига юборилади.  Болалар учун туберкулин дозаси 10-20 ТБ, катталар учун 20-50 ТБ. Кох синамасини эҳтиёткорлик билан амалга ошириш керак. Чунки у туберкулёз жараёнининг зўрайишига сабаб бўлиши мумкин.

Пирке синамаси ҳозирда жудаям чегараланган қўлланилишга эга.  Кўпинча уни тери усти градуирланган туберкулин синамаси билан биргаликда  қўлланиди.

Ушбу синамани фтизиатрия стационарларида туберкулёз билан касалланган беморлар ва ўсмирларда туберкулинга индивидуал сезгирликни аниқлаш мақсадида    ўтказилади.  Тери усти градуирланган синамаси  ўтказишда туберкулиннинг турли концентрацияли эритмаларидан фойдаланилади: 100,25,5 ва 1%. Синамани билак соҳаси терисида амалга оширилади.   Туберкулинни тери устига томизиб, томчи устида терини скарификатор билан қирилади.

Энг кенг тарқалган   синама – бу Манту синамасидир.Уни врач буйруғига биноан махсус ўргатилган ҳамшира ёки фельдшер туберкулин диагностикаси ўтказишда махсус рухсат  берилган ҳужжати бўлган ҳамшира ёки фельдшер шифокор буйруғи билан ўтказиши мумкин.  Манту синамаси кўпинча амбулатор шароитда ўтказилади.

Манту синамаси учун махсус бир марталик 1 мл ҳажмдаги  ингичка, қисқа,   қийшиқ кесимли  игнали шприцлардан фойдаланилади.   Шприцга 0,2 мл туберкулин эритмаси тортилади ва ундан 0,1 мл чиқариб ташланади.  Шунда юборилаётган эритманинг ҳажми 0,1 мл (2 ТБ ) бўлади.  Билак тирсак ички юзасининг ўрта учлигида  терини 70% этанол билан артилади ва қуритилади.

Игнанинг кесими юқорига қаратилиб секин- асталик билан тортилган терининг юза қаватига (тери ичига) юзасига параллел равишда киритилади.  Терининг ичига игна киритилгандан сўнг шприцдаги 0,1 мл туберкулин эритмаси юборилади.  Тўғри бажарилган техникада терида оқиш лимон пўстлоғи кўринишида диаметри 7-9 ммдан  катта бўлмаган папула ҳосил бўлади.

Оммавий текширишларда  стандарт эритмадаги 2 бирликдаги  тозаланган туберкулин (2 ТБ ППД-Л) билан  тери ичи Манту синамаси учун  қўлланилади.

Туберкулёз таёқчаси билан инфицирланганларда ва  туберкулёз билан касалланишни ўтказилганларнинг ҳаммасида  БЦЖ вакцинация қилинганда  СТЮС (секинлашган типдаги юқори сезувчан) туфайли туберкулинга  жавобан аллергик реакция кузатиши мумкин. Ушбу реакция юқори спецификлиги билан ажралиб туради ва фақатгина айнан ўша антигенларни организмга тушганида ривожланиши мумкин.  СТЮС реакцияси туберкулин юборилгандан кейин 6-9 соат ичида шакллана бошлайди максимал чўққисига 72 соатдан кейин чиқади.

Маҳаллий, ўчоқли ва умумий туберкулинга бўлган реакциялар   кўриниши   туберкулин дозасидан ва  ва препаратни юбориш усулидан, организмнинг сенсибилизация даражасидан ва унинг умумий реактивлигидан келиб чиқади.

Туберкулинни юборишга бўлган маҳаллий реакция туберкулёз таёқчаларига сенсибилизациялашган организмда туберуклинни тери усти, тери ости ва тери ичига юборилганда юзага чиқади. У кўпинча туберкулин юборилган жойда гиперемия ва  инфильтрат шаклланиши – папулалар кўринишида пайдо бўлади.

Баъзида везикулалар, яралар, лимфангитни ва регионар лимфаденитнинг маҳаллий белгилари кузатилади.  Туберкулинни  терм остига юборилганда туберкулёз билан касалланган беморларда перифокал яллиғланишнинг кучайишида ўчоқли реакция кузатилади. Умумий  ёки системали реакция умуммий аҳволнинг ёмонлашуви, иситмалаш, гемограмманинг ўзгариши ва туберкулёз интоксикациясининг бошқа белгилари кўринишида юзага чиқади.  Умумий реакция туберкулёз билан    касалланган беморларда туберкулинни тери остига жўнатилганда ёки баъзи ҳолатларда тери орасига юборилганда кузатилади.

 

НАТИЖАЛАРНИ БАҲОЛАШ.

Кох синамасининг натижаси 48-72 соатдан кейин баҳоланади ва унда организмнинг умумий ва маҳаллий  жавоб реакциялари пайдо бўлганда  мусбат ҳисобланади.  умумий реакция ҳолсизланиш, ўзини ёмон ҳис қилиш, ҳароратнинг кўтарилиши, гемограмма кўрсаткичларининг ўзгариши ва қондаги оқсил таркибининг ўзгаришлари билан характерланади. Ўпка туберкулёзидаги ўчоқли реакция хириллашларнинг пайдо бўлиши ёки кучайиши, ўчоқлар атрофидаги инфильтрациянинг катталашиши ва балғамда туберкулёз таёқчаларининг пайдо бўлиши шаклида кўринади.

Буйрак туберкулёзида пешобда лейкоцитурия, кўз туберкулёзида яллиғланиш зонаси катталашганлиги кузатилади.   Кох синамасида туберкулёз билан касалланган беморларда ўчоқли реакция одатда 10-20 мм диаметрли инфильтрат кўринишида юзага чиқади.   Умумий ва ўчоқли реакциялар билан солиштирганда у анча кам диагностик аҳамиятга эга.

Пирке синамасини 48 соатдан кейин инфильтрат диаметри 3 мм ва ундан катта бўлганда 100% ли туберкулинга нисбатан мусбат ҳисобланади.  Туберкулинни барча турдаги концентрацияларга мусбат реакция одатда  фаол бирламчи туберкулёздан далолат беради.

Манту синамаси натижалари синама ўтказган ҳамшира ёки фельдшер, шифокор томонидан 72 соатдан сўнг баҳоланади.

Бунинг учун шаффоф мм ларга бўлинган чизғич ёрдамида билак тирсакнинг ўқига кўндаланг қўйилиб, инфильтрат ўлчами қайд қилинади.  Инфильтрат бўлмаганда гиперемияни ўлчаб қайд қилинади.

Манту синамасидаги туберкулинга бўлган реакцияни қуйидаги критерияларга қараб баҳоланади:

• манфий- инфильтрат ва гиперемия йўқ
• шубҳали- инфильтрат диаметри 2-4 мм, ёки турли ўлчамдаги гиперемия
• мусбат- диаметри 5 мм ва ундан катта бўлган инфильтрат

5-9 мм ли инфильтратда реакция мусбат, 10-14 мм ли бўлса ўртача  интенсивликдаги, 15-16 мм юқори интенсивликдаги реакция деб –ҳисобланади.

Болалар ва ўсмирларда 17 мм даги инфильтратда, катталарда 21 мм ва ундан катта инфильтрат кузатилганда гиперергик реакция деб аталади. Гиперергик реакциянинг бошқа белгилари инфильтратнинг ўлчамига боғлиқ бўлмаган ҳолда везикулалар, яраланишлар, лимфангит ва регионар лимфаденитнинг ҳосил бўлиши билан кечишидир.

Болалар ва ўсмирлар учун тери орасига БЦЖ вакцинаси ва ревакцинасидан сўнг 2 ТБ ППД-Л Манту синамаси мусбат чиқиши инфекцион ҳамда поствакцинал аллергиядан далолат бериши мумкин. Буни ажратиб олиш учун охирги БЦЖ инъекциясидан сўнг ўтган вақт туберкулин реакциясининг интенсивлиги, поствакцинал чандиқнинг борлиги, ва ўлчамлари, касалликнинг клиник белгилари, туберкулёз касали билан контакт ҳисобга олинади.

Поствакцинал аллергия учун характерли бўлган белгиларга шубҳали ва яққол бўлмаган реакцияларни 2-11 мм диаметрдаги инфильтрат билан бирга бўлганда кечиши характерлидир.

Туберкулинга бўлган  яққолроқ реакциялар 12-16 мм диаметрли инфильтрат билан   биргаликда келса, кўпинча улар йирик поствакцинал чандиқлари (6-9 мм ва ундан каттароқ) бор бўлган қайта вакцинация қилинган болалар ва ўсмирларда кузатилади. Поствакцинал аллергия қайта синамада 3 ойдан кейин сусайишга мойил бўлади.

Носпецифик аллергиянинг белгилари тез-тез пайдо бўлувчи болаларда Манту синамасини ўтказиш десенсибилизацион терапиядан сўнг ўтказиш тавсия қилинади. Туберкулинга бўлган сезгирликнинг олдинги ҳолатда сақланиши ёки даволаш даврида кучайиши аллергиянинг инфекцион характердалигини тасдиқлайди. Манфий Манту синамаси мусбат ёки манфийлиги анергиядан далолат беради.

Мусбат анергия туберкулёз таёқчаси билан инфицирланган соғлом одамларда  кузатилади, манфий анергия силнинг зўрайиб борувчи кечишида, ВИЧ инфекция фонидаги сил билан касалланганларда ёки оғир ёндош касалликлари  бўлган касалларда кузатилади.

Манту синамасининг натижаси бўйича туберкулинга бўлган сезгирликни динамикада баҳоланиши сил микобактериялари билан бирламчи инфицирланганлигини нисбатан бўлса ҳам ўз вақтида аниқлаш имконини беради. Бунинг учун Россияда болалар ва ўсмирларнинг туберкулинга бўлган сезгирлигини бир  йилда бир марта текширилади, натижалар амбулатор кузатув индивидуал картасининг  мос келувчи бўлимига белгилаб қўйилади.

Бир  йил давомида Манту синамасини 2 ТБ ППД-Л бўйича туберкулинга бўлган реакциянинг биринчи мусбат чиққанлиги вакцинация қилинмаган чақалоқ ёки ўсмирларда  туберкулинга бўлган сезгирликнинг виражи деб аталади.

Янги туғилган чақалоқларда туберкулёзга қарши вакцинация, болалар ва ўсмирларда ревакцинациянинг белгиланган вақтларда кенг шароитлдарда ўтказилиши туберкулинга бўлган сезгирлик виражининг белгисини кейинги Манту синамасининг туберкулинга бўлган жавоб реакциясининг кучайиши бўлиб ҳисобланади.

Бу кучайиш инфильтрат диаметри 2 ТБ ППД-Л қилинган жойда бир йил  олдинги билан солиштирилганда 6 мм ва ундан юқори катталикда , шу жумладан туберкулинга бўлган гиперергик реакциянинг намоён бўлиши билан намоён бўлади.  Виражнинг туберкулинга бўлган сезгирлиги  сил микобактерияси билан бирламчи инфицирланиши борлигини тасдиқлайди ва комплекс даво-профилактик чора-тадбирлар ўтказишга асос бўлади.

Булар бирламчи инфицирланишни клиник яққол туберкулёз ривожланиши билан авжланишини огоҳлантиришга ва инфекциянинг  манбаини аниқлашга йўналтирилган.

Манту синамаси бўйича натижаларнинг болалар ва ўсмирлардаги сил микобактериялари (МБТ)  билан инфицирланишининг белгилари:

• ҳар й или кузатилганда БЦЖ вакцинацияси билан боғлиқ бўлмаган мусбат реакция (папула диаметри 5 мм ва ундан катта) биринчи бор кузатилади.
• 4-5 йил давомида мусбат реакция (инфильтрат диаметри 12 мм ва ундан юқори) бўлиб турғун сақланмоқда.
• бир йил давомида туберкулинга бўлган сезгирлик бирдан кучайди- инфильтрат диаметри 6 мм ва ундан катталашди.
• бир неча й ил давомида туберкулинга бўлган сезгирлик кучайди- инфильтрат диаметри 12 мм ва ундан юқори.

Туберкулинга  бўлган вираж реакцияси, узоқ сақланувчи мусбат реакцияда инфильтрат диаметри 12 мм ва ундан юқори, гиперергик реакция ва реакциянинг кучайиши  соғлом болалар, ўсмирлар ва катталарни туберкулёз касаллигининиг юқори хавф гуруҳига киритишга асос бўла олади.

Манту синамасининг натижасини баҳолашда  ёндош инфекцион касалликлар ( қизамиқ, сувчечак, кўкйўтал) ёки соматик патологиялар (саркоидоз, бронхиал астма, ревматизм, хавфли ўсмалар) ни ҳисобга олиш лозим.  Туберкулинга бўлган жавоб реакция организмнинг аллергик ёндашиш  қизларда  овариал циклнинг фазасига, терининг индивидуал сезгирлигига ҳам боғлиқ бўлади.

Экологик факторлардан, масалан, юқори радиацион фон, зарарли химик чиқиндиларнинг ташланиши ва ҳ.к.  Яна туберкулин синамалари натижаларига синама ўтказилаётгандаги хатоликлар, туберкулинни сақлаш қоидаларига риоя қилинмаганлиги ҳам таъсир қилади.

 

Кўрсатма ва қарши кўрсатмалар

Оммавий туберкулинодиагностика туберкулёз микобактерияларининг  бирламчи инфицирланишни ва туберкулёз касаллигини барвақт аниқлашда, ревакцинацияга кўрсатмани аниқлашда,  туберкулёзни эпидемиологик назорат қилиб туришда қўлланилади.

Буни ўтказиш усчун ҳамма БЦЖ билан эмланган болалар (12 ойликдан) ва ўсмирларда олдинги натижалардан қатъий назар  2 ТБ даги Манту синамаси ўтказилади.    Тиббиёт қарши кўрсатмасига биноан чақалоқлик даврида БЦЖ вакцинаси билан эмланмаган болаларда Манту синамаси 6 ойлигидан 1 й илда 2 марта қилинади(БЦЖ – М вакцинасини олгунга қадар).

Туберкулин синамасини й илнинг бир вақтида,кўпроқ кузда ўтказган  маъқул.   Болаларда бирламчи инфицирланишга вираж реакцияси     билан туберкулинга шубҳа қ илинганда, гиперергик ёки туберкулинга юқори сезгирликда  фтизиатрга жўнатиш зарур.

БЦЖ ревакцинациясига  кўрсатма 7 ёшдаги (1-синф) болаларда  ва 14 ёшдаги ўсмирларда (7-8 синф)  аниқланади.  Туберкулинга (Манту синамаси 2ТБ) манфий реакция бўлган клиник соғлом шахсларда ревакцинацияга кўрсатма ҳисобланади.

Эпидемиологик нуқтаи назардан   оммавий туберкулинодиагностиканинг аҳамияти катта гуруҳ аҳоли орасида инфицирланган шахсларни фоизини(%)  ва ҳар  йили туберкулёз микобактериялари билан инфицирланганларни ҳисоб кўрсаткичини аниқлашдир. Бу кўрсаткич биринчи марта инфицирларган шахсларни ўтган  йилги фоизини акс  эттиради. Булар қаторига болалар ва ўсмирларнинг туберкулинга бўлган вираж сезгирлиги ва турғун сақланиши ёки кучайиши киради.

2 ТБ ППД-Л ли Манту синамаси соғлом болалар, ўсмирлар ва ҳар хил соматик касалликлари бор шахслар учун безарардир. Бироқ баъзи ўтказилган касалликлар ва эмланишлар болалар терисининг туберкулинга бўлган сезгирлигини кучайтириши ёки сусайтириши мумкин.  Шунинг учун тери касалликлари, инфекцион, инфекцион-аллергик  ва соматик касалликлар хуруж даврида, аллергик ҳолатларда оммавий туберкулинодиагностикада Манту синамасини ўтказиш қарши кўрсатма бўлиб ҳисобланади.

Синама бир ой давомида ҳар қандай эмлашлар ва биологик диагностик синамалардан кейин, шу жумладан болалар карантини инфекциясида қилинмайди.  Оммавий  туберкулинодиагностика даволаш профилактика муассасаларида, умумий даво турида ўтказилади.  Методологик қўлланманнинг оммавий туберкулинодиагностикасини туберкулёзга қарши диспансерлар амалга оширади.  Агар тўғри уюштирилса туберкулинодиагностика ҳар й или 90-95% ҳолларда болалар ва ўсмирларда ўтказилиши керак.

Уюштирилган болалар мажмуасида оммавий туберкулинодиагностикани махсус ўргатилган тиббиёт ходими бажаради, эрта ва мактабгача  ёшли болаларда эса Манту синамаси болалар поликлиникасида ўтказилади.  Қишлоқ жойларда туберкулинодиагностикани район ва участка поликлиникалари, айрим ҳолларда эса фельдшер-акушер пунктлари амалга оширади.

Индивидуал туберкулинодиагностика ўртача Манту синамасида

2 ТБда инфекцион ва туберкулинга бўлган поствакцинал аллергияни таққослама ташхиси учун, туберкулёзнинг юқори хавф гуруҳига кирувчи шахсларининг ҳолатини назорат қилиш учун ўтказилади.  Бошқа кўрсатмалар бўлиб туберкулёз билан ташхисланиши керак бўлган кўпгина касалликлар диагностик муаммоси ҳисобланади.

Туберкулёзга қарши қароргоҳларда туберкулинодиагностика туберкулёз жараёнини активлигини, даволаш эффективлигини баҳолаш мақсадида ва маҳаллий сил диагностикасида и шлатилади.Ушбу синамаларга кўрсатмалар бўлиб, олдин ўтказилган синаманиниг узоқлигидан қатъий назар клиникавий маълумотлар асоссида берилади. Манту синамасини  фаыатгина 2 ТБ да  эмас, туберкулинни бошқа дозаларида ҳам ўтказилади.

Бундан ташқари градуирланган Пирке ва Кох синамаси ҳам қўлланилади. Баъзан туберкулинли титр аниқланади. бунда эозинофилли ёки гем оқсилли туберкулин синамаси ўтказилади. Ушбу синамаларда  организмни туберкулинга бўлган жавоби қон анализидаги силжишларда баҳоланади.

Туберкулин диагностикасини ўтказишга қарши кўрсатма индивидуал кўтара олмасликдан иборат.

 

 

Нафас олиш ва қон айланиш тизимини баҳолаш

Асосан сурункали ва тарқалган ўпка туберкулёзи одатда нафас олиш фаолиятининг бузилишлари ва юрак, қон-томир тизимининг ўзгаришлари билан кузатилади. Улар интоксикация, ўпка, плевра, юронхлар  шикастланиши туфайли бўлиши мумкин.

Нафас фаолиятини ва қон айланиш текшириш  нозологик ташхисни тасдиқлаш учун одатда унчалик аҳамиятга эга эмас, аммо беморнинг умумий аҳволини баҳолашда, даволаш тактикасини аниқлашда ва айниқса жарроҳлик муолажалари ҳақидаги масалаларни ҳал қилишда ҳамда уларнинг натижаларини баҳолашда муҳим роль ўйнайди. текширишнинг мақсади мумкин қадар нафас олиш, юрак, қон-томир етишмовчилигини ва бу тизимларнинг қўшимча заҳираларини аниқлашдан иборат.

Нафас олиш ва қон айланиш тизимини   бемор шикоятлари, анамнези, объектив текширувлар, артериал қон босимини ўлчаш, электокардиография ва рентгенологик текширувлар асосида баҳолаш мумкин.  Бундан ҳам чуқур (мукаммал) текширувлар  дозаланган жисмоний юкламалар шароитида махсус аппаратура ва лаборатор текширув усуллари ёрдамида ўтказилади.

Нафас тизими бузилишларини сифатий ва миқдорий тавсифлаш учун кўплаб усуллар мавжуд.  Улардан энг муҳимлари спирография, умумий плетизмография, қоннинг газ таркиби ва кислота-асосли ҳолатини аниқлаш ҳисобланади.

Спирография  маълум вақт  ичида ўпка ҳажмининг ўзгаришларини график(чизиқлар) тарзида  қайд қилишдан иборат. Спирография жараёнида трахеобронхиал ўтказувчанликни баҳолаш мақсадида  Вотчал-Тиффно синамаси ўтказилади. У бемор максимал нафас олгандан сўнг  форсирланган  нафас чиқаришнинг биринчи секундида чиқариладиган  нафас ҳажмини аниқлашдан иборат (нормада 70% дан кам эмас).

Ҳозирги даврда спирография текширувни тез, осон амалга ошириш, бемор учун  қийинчилик туғдирмайдиган, тезлик билан кўрсаткичларни олишга  имкон берувчи компьютерлаштирилган аппаратларда ташқи нафас фаолиятининг (ТФН(ФВД))   кўпчилик кўрсаткичларини баҳолаш орқали  ўтказилади.

Умумий плетизмография барометрик принциплардан фойдаланишга асосланган.  Уни одам танаси учун мўлжалланган плетизмографда – доимий ҳажмли катта герметик камерада амалга оширилади.  Беморни плетизмографга жойлаштирилади ва нафас олиш вақтида кўкрак қафаси ҳажми ўзгаришлари қайд қилинади. Плетизмография одатдаги (тинч) нафас олиш жараёнида  ўпкаларнинг чўзилувчанлигини (кенгайишини), нафас йўлларининг ҳаво оқимига қаршилигини баҳолашга, нафас ҳаракатлдарини ҳисоблашга имкон беради.

Ташқи нафас фаолиятининг қўшгимча кўрсаткичларига қоннинг газ таркиби ва кислота-асосли ҳолатини аниқлаш киради. Нафас етишмовчилигида қониниг нормал газ таркиби таъминланмайди  ёки нафас жараёнларининг кучайишит ҳисобига меъёрига етказилади.   Ўз навбатида тинчлик даврида ва кучайтирилган жисмоний юкламаларда қонинг газ таркибини ва нафас ҳаракатларини аниқлаш нафас етишмовчилигининг мавжуд ёки мавжуд эмаслиги ҳақидаги масалани ҳал этишда етарлидир.

 

Нур ташхиси усуллари

Фтизиатрияда рентгенологик ва ультратовуш усуллари, радионуклидли сканирлаш, магнит-резонанс томография (КТ) қўлланилади.

 

Рентгенологик усуллар

Аҳолини оммавий текширишда, бирламчи ўпка ва кўкс оралиғи  касалликлари диагностикасида флюорография кенг қўлланилади.  Бу усулнинг башқача номи- фоторентгенография, чунки бунда экрандаги рентген тасвири плёнкага расмга олинади (плёнкали флюорография).

Замонавий кадрнинг стандарт формати 100 х 100 мм. Оддий рентгенография билан солиштирилганда флюорография рентген аппаратининг ўтказувчанлик хусусиятини қисман катталаштириш, плёнкага бўлган харажатни ва ишловини камайтириш  архивда сақлашни енгиллаштириш имконини беради.  Ўпка флюорограммасининг юқори сифатли қобилияти  худди рентген суратиникига яқин, шунинг учун 100х100 формат кадрли флюорограмма умумий  ў пка рентгенограммасининг ўрнинин боса олади. Флюорографиянинг энг асосий камчиликларидан бири бу бемор ва персоналнинг юқори нурланувчанлигидир.

Ҳозирда плёнкалар ўрнини анча юқори  афзалликларга эга бўлган цифровой (дигитал) рентгенофлюорография босмоқда.

Булардан энг асосийси- бу юқори сифат, информативлиги ва тасвирни компьютерда  и шлов берилишидир.  Текширилувчининг цифровой флюорографияда нурланиши  плёнкалига қараганда  10-15 марта паст (тўғри проекцияда шунга хос 0.05 ва 0.7 мзВ).   шунингдек катта тезлик да тасвирни тез олиниши, бараварига тасвирни кўриш ва бир неча тасвирда қоғозга расм босилиб чиқилиш имкониятини, унинг масофадан кузатилиши, сақлашнинг қулайлиги ва кейинги ҳамма маълумотларнинг олиниши, текширишниннг арзонлигини айтиб ўтиш жоиздир.

Ҳозирги пайтда цифровой рентгенография аҳолини катта контингентларини назоратли текшируви туберкулёз, ўсма ва бошқа кўкрак қафаси органларини ўз вақтида аниқлашда кенг тарқалмоқда. У ҳозирда ўпканинг умумий рентгенографиясининг ўрнини диагностик усул сифатида босмоқда. Россияда саноати ҳар хил цифровой моделли сканирлар ва импульсли аппаратлар ишлаб чиқарилмоқда.

Ўпка рентгенографияси   сурати умумий олдинги тўғри проекцияда   олинишдан бошланади (плёнкали кассета олдинги кўкрак деворида). Агар патологик ўзгаришлар ўпканинг орқа қисмида бўлса умумий сурат яхлит орқа тўғри проекцияда ўтказилади (плёнкали касссета орқа кўкрак деворида).

Кейин  умумий сурат ён проекциялар – ўнг ва чапда ўтказилади. Ўнг томонлама ён суратда плёнкали кассетага    кўкрак қафасининг ўнг ён сатҳи тегиб туради, чапда- чап томони. Ён проекциядаги рентгенограммалар ўпканинг бўлак ва сегментларидаги патологик жараённинг жойлашишини, бўлаклараро тирқишлардаги, ўпка ва юрак сояси ортидаги ўзгаришларни аниқвлаш учун зарурдир.  Икки томонлама ўпка патологияларини яхшироқ аниқлашда ўнг ва чап ўпканинг алоҳида тасвирини олишда  суратларни қийшиқ проекция (сатҳ) да олиш яхшироқдир.

Рентген сурати одатда нафас олган ҳолатда олинади. Ўпканинг коллабирланган қирғоқларини ва пневмотораксдаги плевра тирқишларини, шунингдек ўпка ва плевра патологиясидлаги кўкс оралиғи  аъзолари силжишидаги рентген суратларни  яхши чиқиши нафас чиқарган шароитда ўтказилади.

Рентгеннинг ёритилганлигини ошириш  рентген нурларининг қаттиқлигини ёки экспозициясини ўзгартириш орқали амалга ошириш мумкин.  Бундай суратлар қаттиқ ва суперэкспонирли деб аталади.   Булар экссудатив плевритли беморлар ва ўпкада бажарилган хирургик операциядан кейинги   оммавий плеврал бойламли қўйилмаларда, трахея ва бронх деворларини яхши аниқлашда ўиказилади.

Суперэкспонирли ва қаттиқ суратда одатий суратда кўринмайдиган интенсив қорайиш соҳасидаги ҳар хил  тузилмалар (структура) ларни кўриш мумкин.   Аммо кичик  интенсивлик даги соялар бундай суратларда кўринмайди.

Тўғри ва ён кўринишдаги умумий рентгенограммада  заруратга кўра тор тўплам нурлантиришли нишонли суратлар билан  тўлдирилади.   Бунинг учун беморга шундай ҳолат бериладики, бунда рентген тасвири назорати остида текширилувчи шпка майдонига  суяк ва бошқа ҳосилалар халақит бермайди.

Шунга эътибор бериш керакки, баъзи касалликларнинг рентгенологик белгилари  шунчалик рельефли бўладики, ташхис  қ  ў йи ш учун рентгенограммага бир марта қараш кифоядир.

Рентгеноскопия рентген тасвири ва  рентген телевиденияли электрон  оптик кучайишни ишлатилиши билан қўлланилади.  Бу усулда ренттгенографиядан кейин аниқ кўрсатмалар бўйича  қўлланилади.  Фистулография, ангиография, рентгенобронхологик текширувлар, ташхисловсчи пункция ва назорат остидаги нишонли суратлар шундайусул  бўлиб ҳисобланади.

Рентгеноскопия плевра бўшлиғидаги бемалол ҳаракатланувчи суюқликни, плевра синусларини ҳолатини ва диафрагма ҳолатини кўришни аниқлаш учун зарурдир.   Кўп ҳолларда кўкрак ичи хирургик операцияларидан кейинги  1-чи кунларида рентгеноскопик назорат рентгенографияга қараганда  яхшироқдир.

Шундай қилиб рентгеноскопиядан кўкрак ичи босими ошганда ёки паст бўлганда ўтказиладиган синамалар   ва диафрагма ҳаракатини баҳолашда ишлатилади (Валсальва-Мюллер синамаси, Голькнехт-Якобсон синамаси).     Бу синамалар натижасининг документацияси рентгенкино сурат ва видео лавҳа орқали амалга оширилиши мумкин.

Компьютер томография (КТ)да –  рентгоенологик текшириш усули бўлиб, уни бутун дунё тан олган ва ҳамма клиник тиббиётларда қўлланилади.   КТ одам танисини кўндаланг қаватларини суратларини олишни таъминлайди (аксиал проекция). Рентген трубкаси бемор танасининг бўйлама ўқи атрофида айланади.

Ингичка нур текширилаётган қават орқали  турли бурчаклардан    ўтади ва най бимлан бирга ҳаракатланаётган кўп сонли  сцинтилляцион детектори орқали тутилади.    Рентген нурлари ўтаётган тўқималарнинг зичлиги  ҳар хил бўлганлиги учун  уни тутами турли хил и нтенсив л ик да бўлади.

У детекторлар орқали юқори аниқлик да қайд қилиниб, компьютерда қайта ишланади ва  телевизион экранда кўндаланг кесимининг кўринишига айланади. Шундай қилиб КТ сурат эмас, балки компьютер томонидан турли   зичликдаги  тўқималарни    рентген ютиш хусусиятини математик анализи ҳисобланади (ҳисобланилган томография).

Оддий сканирловчи технологияли КТ лар  бемор битлан бирга столни қадамли ҳаракатини келтиради ва ҳар айланиш циклидан кейин рентген найи тўхтайди.  Улар 2-10 мм гача бўлган қалинликдаги кўндаланг кесимдаги тўқималарни текшира олади.  Бир қаватни сканирлаш бир неча секунд давом этади.  Контрастликни кучайтириш вена ичига рентген контраст модда юборилнган\да  олинади.  Аксиал (кўндаланг) тасвирларни компьютер ёрдамида тўғри, ён ва қийшиқ томограммаларга қайта тикласа бўлади.   Тасвирнинг ёрқинлиги ва контрастлигини ҳар хил қилиб ўзгартириш мумкин.

Нафас аъзолари КТ да    6-12 стандарт кесимлар бажарилади.   Барча натижалар телеэкранда тасвири билан параллел равишда компьютер хотирасида сақланади ва сурат сифатида полороид фотоқоғозда ёки рентген плёнкасида қайта тикланиши мумкин.   КТ ни яққол имконияти бўлиб текширилаётган тўқима ва муҳитларини зичлигини Хаунсфильд шкаласида, шартли бирликларда миқдорий баҳолаш ҳисобланади.  Ушбу шкала бўйича сувнинг зичлиги -0, ҳавоники  -1000 бирлик,  ўпканики  +600 бирлик, суякники +1000 бирлик ҳисобланади.

Сўнгги йилларда визуализацияни мукаммаллашган, тан олинган усуллари бўлиб ўпкани текширишда  спиралли ёки мультипланар КТ ҳисобланади.   Спирал КТ нинг технологиясига рентген найининг беморнинг бўйлама ҳаракати бўлиб турган ҳолда доимий айланишидир.   Бу ҳолатда текширилаётган соҳадаги кесимларни бутун ҳажмий тасвирлари олинади.

Рентген найининг тўлиқ айланиши давомида спиралнинг қадамига боғлиқ ҳолатида   турли миқдордаги кесимлар қилиниши мумкин. Юқорида келтирилган сканирловчи усулларнинг афзалликлари бўлиб  вақтнинг анча қисқариши (10-20 с) ҳамда бир марта нафас тутилганда текшириш имкониятидир.

Аниқлаштириш хусусияти ошади, ҳаракатланувчи аъзолар тасвирлари сифати яхшиланади, болалар ва оғир касалларни текшириш учун қулай шароитлар яратилади.   Спиралсимон КТ реконструкция ва юқори сифатли ҳажмли тасвирлар  олишга йўл очиб берди.

Бронхоскопик (компьютерли бронхоскопия), бронхографик (компьютерли бронхография), вена ичи контрастлаштириш- ангиография (компьютерли ангиография)  ўхшаш суратларни олиш имкониятини берди.

Нурланиш хавфи камаяди,  сабаби қайтадан кесимларни диагностик саволларни аниқлаштириш учун олиш эҳтиёжи камаяди.  Мультипланар томографияда аниқашлириш детекторларини сони кўпайтирилганлиги ҳисобига сканирлаш вақтит камаяди,артефакт миқдори камаяди ва тасвирни қайта ишлаш имкониятлари кенгаяди.

Умуман олганда такомиллаштирилган радиацион усуллар турли хилдаги кўкрак ичи патологиясини  визуализациясидла ҳажмли тасвирлар олиш имконини беради ва патологик жараёнларнинг тарқалганлиги, локализациясиниборлигини   динамикада ўрганиш имкониятини беради.   КТ бундан ташқари,  трансторакал биопсияда ва мураккаб плеврал пункцияларда юқори аниқликни таъминлайди. КТ ёрдамида махсус ишланган   виртуал бронхоскопик манзарани кўриш мумкин .

Магнит резрнансли томография (МРТ).

МРТнинг кўпгина ютуқлари бош ва орқа мия,  суяк ва бўғим, кўкрак бўшлиғининг йирик томирларини, юракни ва бошқа ички аъзоларни текшириш имконини беради.

Бу усулнинг энг асосий  ютуқларидан бири   бемор ва тиббиёт ходими учун нурланишнинг йўқлигидир.  Бемор томограф столига ётқизилади.   Тананинг текширилувчи қисми кучли магнит майдонига жойлаштирилади.   У йўналиши бўйича протонларни айлантириш орқали  ташқи магнит майдонига параллел равишда тўқимада магнит майдон ҳосил қилинади.

Радиоузаткичли ғалтакдан импульслар таъсирида магнит майдонига перпендикуляр йўналувчи суммар  магнитли вектор ўз йўналишини ўзгартиради ва янги ўқи атрофида айлана бошлайди.  Бунинг натижаси ғалтакнинг қабул қилувчи  қисмида электр токининг индукцияси – магнит резонанс сигналини- белгисининг пайдо бўлишидир.

У махсус анализатор орқали қайта ҳосил бўлади ва оқ-қора мониторли экранга узатилади. М РТ нинг тасвири асосан протонлар зичлигига ва текширувчмининг топшириғига, релаксация деб аталувчи вақтга қараб аниқланади.  Бунда Т₁ остидаги релаксация вақт деб ткушунилади ва бу вақт ичида ташқи магнит майдонига мос келувчи 1-чи бошланғич мўлжалли протонларни  тикланиши кузатилади.

Релаксация Т2 бу частотали импульс яратиб берганмайдон ҳаракатининг заифлашув вақтидир.    Радиочастотали импульслар орасидаги вақтини ўлчаш ҳар хил контрастли тасвирни олиш ва ҳар хил тўқималарни таққослаш имконини беради.  Яна ҳар-хил текисликдаги  тасвирларни олиш  ва уч маротабали реконструкцияларни бажариш мумкин.

МРТ даги тасвирни интерпретацияси (ёритилиши) кўп врачлар учун одатий бўлиб қолган рентген суратнинг ёритиолишига қараганда  қийшиқроқдир.  Масалан, ҳаво,су я к , фиброз тўқима узоқ Т1 вақтини талаб қилади, қисқа Т2  эса тасвирда қора кўринишда намоён бўлади.

МРТ кардиостимулятор  ёки бошқа металл имплантатлари бор беморларда қарши кўрсатма ҳисобланади.   Текшириш кераклигича узоқ давом этиши мумкин, шунинг учун болалар ва оғир касалларда бажариш қийинроқдир.  Ангиопульмонография ўпка артериялари ва унинг шохларини контрастлаш ва рентген текширишдан иборат. Ангиография 2 та асосий усули  умумий ва  селективга бўлинади.

Умумий ангиопульмонографияда  контраст эритмани  катетр орқали  қўл венасидан     юқори ковак венасига ёки юракнинг ўнг бўлмалари   бўшлиқларига юборилади.  Рентген тасвирларни махсус флюорографик аппаратда стереавий олинади. Ушбу усул кўп миқдорда контраст модда сарфи билан бўлади (50-60) ва у кўпинча  айниқса патологик ўзгарган ўпка томирларини аниқ тасвирини бермайди.  Томирлар ампутацияси ҳар доим ҳам аниқ маълумот бермайди.

Селектив ангиопульмонография техникавий мураккаброқ, лекин кў п иш латилади.Уни ўпка артериясининг керакли тармоғи катетеризация қилинганидан сўнг амалга оширилади. сериявий суратлар 10-12 мл контраст эритма юборилганидан сўнг олинади. Одатда селектив ангиопульмонографияни кичик қон айланиш доирасидаги босимини қайд қилиш қондаги газларни текшириш билан бирга олиб борилади.

Ангиопульмонографияга кўрсатмалар чегараланган.  Уни ўпка артериясининг тромбози ёки эмболияси ҳамда узоқ муддат коллабирланган ўпкани ёйилишга бўлган  хусусиятини аниқлаш учун, томирлар ҳолатига қараб пневмофиброз даражасини аниқлашда и шлатилади.

Техникавий имкониятлар умумий ангиопульмонографияни рақамли (цифровой) ва риоптатда  венага кўп бўлмаган контраст эритма юбориб бажариш имкониятини беради. Бундай ҳолларда видеосигнални компьютер билан қайта и шланиши юқори сифатли суратлар олиш имкониятини беради.

Бронхиал артериография-бронхиал артерияларни катетеризациялаш, контрастлаш ва рентген текширувлардан иборатдир. Текширувни маҳаллий анестезия ёрдамида рентгентелевидение кузатуви остида олиб борилади.  Махсус мандренли игна Билан чов бурмасидан пастда жойлашган  сон артерияси тешилади.

Мандренни металлик ўтказма билан алмаштирилиб у орқали артерия бўшлиғига  букилган учли рентген контраст катетри киритилади.   Кейин ўтказма олинади, катетр бўлса аортагача олиб борилади. Катетрни учи билан бронхиал артериялари тешиклари тартиб билан қидирилиб катетр киритилади ва у орқали контраст модда типак, урографин, уротраст ёки унинг аналоглари.  35 мл/с  тезлик да  5-12 мл миқдорда юборилади, сериявий рентгенография ўтказилади.

Бронхиал артериографияга асосий кўрсатма бўлиб  ўпкадан номаълум этиологияли ва локализацияли қон кетиш ҳисобланади. Бунақа ҳолатларда артериограммаларда бронхиал артерияларнинг кенгайганлиги, патологик буралмаларнинг бўлиши, контраст модданиннг уларнинг чегарасидан чиқиши (экстравазация), ўчоқли ва диффуз гиперваскуляризация, бронхиал артериялар аневризмалари, уларни тромбозлари, артерио-артериал анастомозлар орқали ўпка артериясининг периферик тармоқларини ретроград тўлиши аниқланади.

Текширишга қарши кўрсатмалар: яққол атеросклероз, беморнинг семизлиги, ўпка-юрак етишмовчилиги.  Бронхиал артериографиянинг асорати бўлиб сон артериялари пункцияси соҳасида гематома бўлиши мумкин.  Жудаям кам ҳоллардаги оғир асорати бўлиб орқа мия томирларининг зарарланишини, оёқларнинг ва чаноқ аъзоларининг функцияси билан бирга келишидир. Асоратларини профилактикаси услубий ва техник принципларига ва текшириш қисмларига аниқ эътибор қилинганда бўлади.

Бронхография. Бронхларни контраст рентгенололгик текшируви бўлиб, маҳаллий анестезия орқали позицион (йўналтирилмаган) ёки селектив (йўналтирилган) бронхография кўринишида бўлади. Позицион бронхографияда катетри трахеяга  бурун орқали киритилади, контраст модда юборилаётган вақтда бемор танасига оптимал ҳолат берилади.

Селектив бронхография текширилаётган бронхнинг катетеризациясига асосланган. Уни амалга ошириш учун турли хил  конструкциядаги катетр ва техник услублардан фойдаланилади. Олдин бронхография кенг қўлланилган.  Ҳозирга вақтда КТ ни кенг ишлатилиши туфайли Ушбу усул ў зининг олдинги аҳамиятини йўқотган.

Плеврография. Плевра эмпиемаси билан касалланганлдарда йиринг бўшлиғи чегараларини аниқлаш ва контрастлаш имконини беради. Дастлаб плеврал пункция қилинади, плеврал суюқлик аспирация қилинади, кейинчалик рентгенотелевидение назорати остида плевра бўшлиғига 40-50 мл илиқ контарст эритма юборилади (пропилйодон, урографин).

Рентгенограммани бемор ҳолати ўзгартирилиб турли хил проекцияда қилинади. Текширув тугагандан сўнг контраст моддани плевра суюқлиги билан бирга сўриб олинади. Плеврография орқали олинадиган маълумотларни кўп ҳолларда КТ орқали олиш  ҳам мумкин.

Фистулография. Турли хил торакал ва торако-бронхиал оқмалар бор касалларда ишлатилади.  фистулографиядан олдин оқма йўлини аниқлаш мақсадида зондлаш мақсадга мувофиқ.  Контарст модда шприц орқали катетрдан оқма йўлига рентгенотелевидение назоратида юборилади. Ёғли ёки сувда рийдиган контраст моддалар ишлатилади.Кейинчалик беморнинг ҳолати ўзгартирилиб  турли проекциядаги рентгенография ёки КТ қилинади.

Текширувлар жараёни давомида суратларни анализидан сўнг оқманинг анатомик хусусиятлари, унинг плевра бўшлиғи ёки бронхиал дарахти билан туташган- туташмаганлиги аниқланади.  Контарст моддани бронх дарахтига кириб кетиш ҳолатида ретроград фистулобронхография ҳосил бўлади. Текширув тугугандан сўнг катетр орқали препарат  сўриб олинади, бемордан эса яхшигина йўталиш талаб қилинади.

Ультратовуш текшируви. Хусусан ультратовушли сканирлаш хавфсизлиги, кўп маротаба ўтказиш мумкинлиги, юқори аниқлик хусусияти билан ажралиб туради.

Фтизиатрик амалиётда ультратовуш усуллари периферик лимфа тугунларини (бўйин, қўлтиқ ости, чов) ўлчамларини аниқ назорат қилиш учун керак.  Ультратовуш ёрдамида плевра бўшлиғида суюқлик борлигини аниқласа бўлади.  У борлигида париетал плевра ва ўпка орасидаги гипоэхоген зона пайдо бўлади.

Ультратовушли  назоарт плевра бўшлиғини пункция қилишда нуқта танлаш имкониятини беради.  Пневмоэктомиядан кейин плевра бўшлиғидаги суюқлик сатҳини динамик кузатиш кўпинча рентгенологик текширув орқали бўлади. Кўпинча эркаклар, аёллар жинсий аъзолари силига шубҳа бўлганда ультратовушли  диагностика кўпинча ҳал қилувчи ролни ўйнайди. У шунингдек фтизиоурололгик ва фтизиогинекологик даволанаётган беморларда  дигнамик жараёнларни назоарт қилиш учун зарурдир.

 

РАДИОНУКЛИДЛИ (РАДИОИЗОТОПЛИ) усуллар.

Ўпкадаги регионар вентиляцияни баҳолашда етакчи ўринни эгаллайди. Улар радиофармацевтик препаратларни, хусусан нишонланган гамма нурланувчи нуклидларни ингаляцион ёки кўпинча вена ичига жўнатилишига асосланган.  Уларга ксенон-ҳаволи аралашма (133 ХЕ),альбумин макроагрегати (^133m In ёки ^99m Тс), индий цитрат (^133m In),   альбумин  микросфералари    (^99m Тс ёки ^133m In) ва ҳ.к. киради.  киритилган препаратни тақсимланишининг регистрацияси   компьютерли стинтиляцион гамма камера ёрдамида  амалга оширилади.

Бунда олд, орқа ва ён проекцияларда статик ҳамда динамик сцинтиграфия бажарилади. барча параметрни ўпкани майдонларини юқори, ўрта ва пастки зоналарга бўлган ҳолда фоизларда аниқланади.  Бироқ математик моделлаштириш ўпкадаги қон айланиши ва вентиляциясини абсолют катталикларда ҳисоблаш имконини беради.

Ўпкани регионар функцияларни радионуклидли усуллар билан текшириш   рентгеноконтрасчт текширувлардан олдин амалга оширилиши керак.  Олинган информация нафақат вентиляция ва қон айланиш,  балки ўпкадаги жараённинг оғирлигини, локализациясини, тарқалганлигини аниқлаб беради.

Ўпкада қон айланиши ва вентиляцияни текширишларини янги йўналишларини МР Т очиб бермоқда. Ҳозирга пайтда ушбу усул ўпкани турли бўлимлаврини олдиндан гиперқутбланган  гелий ингаляциясидан кейин вентиляциясини баҳолаш мақсадида  қўлланилмоқда.

Позитрон-эмирсион томография – ўпка ичи ҳосилаларирига қиёсий ташхис қўйишда   кенг қўлланилмоқда.

ПЭТ асосида ҳужайра метаболизмини баҳолаш ётади. Вена ичига радиофармакологик препаратлар  (флюрадоокси глюкоза)  рак ҳужайраларидаги глюкозани кучайган метаболизмига сезгирдир ва сканларда ёрқин доғлар ҳосил қилади.   Рак ҳужайралари диаметри 1 см дан кичкина бўлган лимфа тугунларида аниқланади.  ПЭТ нинг и нформативлиги КТ билан биргаликда олиб борилганда, тасвирларни аралаштирилганида ортади. 

АУДИТОРИЯГА САВОЛЛАР:

 

1. Нафас аъзолари туберкулези интоксикациянинг қандай клиник симптомлари билан кечади?
2. Нафас аъзолари туберкулези қандай пальпатор, перкутор ва аускультатив ўзгаришлар билан кечади?
3. Туберкулез клиникасида ТМБни аниқлашда кенг қўлланиладиган усул қайси?
4. ТМБ Циль-Нильсен усулида аниқлаш босқичларини айтинг.
5. Туберкулез жараёнида УҚТ қандай ўзгаришлар кузатилади?
6. Туберкулез жараёнида қоннинг биохимик тахлилида қандай ўзгаришлар кузатилади?
7. Туберкулинга таъриф беринг ва туберкулин турларини айтинг.
8. 2 ТБ билан РМанту ва Кох синамасини қўйишдан мақсад ва услуби.
9. Нафас етишмовчилиги турларини айтинг?
10. Ташқи нафас функцияси қандай текширилади?
11. Спирографияда қандай кўрсаткичларни олиш мумкин?
12. Нафас аъзолари касалликларида қандай рентгенологик синдромларни биласиз?
13. Рентгенограммада асосий патологик сояланишларни айтинг.
14. Рентгенологик текширишнинг қандай асосий усуллари фарқланади?