Мавзу: Туберкулез эпидемиологияси, патогенези ва иммунитет феноменлари

Дунёда ва Ўзбекистон Республикасида бўйича  эпидемиологик вазият ёмонлашиш сабаблари хисобланади:

  1. Силга қарши миллий кураш дастурининг йўқлиги ёки етарли бажарилмаслиги, охирги ўн йиликда силга қарши курашда эришилган муваффақиятларни етарлича бахоламаслик натижасидир.
  2. Дунё ахолиси орасида миграция жараенларининг кучайиши, унга боғлиқ равишда силни инфекцияси ривожланаетган мамлакатлардан ривожланган давлатларга кенг тарқалмоқда.
  3. ОИВ инфекциясининг ўсиши. ЖССТ маълумоттига кўра 2000 йилга қадар ОИТС 2 млн.дан 12-18 млн. кишигача ошмоқда, умумий юқтирганлар сони эса 30-40 млн. кишини ташкил бўлиб туғилмоқда. ЖССТ маълумотларига кўра 1995 йили сил ва ОИВ билан оғриганлар сони 5-6 млн. киши бўлган. Асосан бу кўрсаткич ривожланаетган мамлакатлар учун хос, уларда хозир 30-50% беморлар бир вақтнинг хам сил, хам ОИСТ билан оғрийди.
  4. Доригачидамли ва айникса, СМБ полирезистент штаммлари силга қарши препаратларни норационнал қўллаш натижаси келиб чиқади. Бу сабаблар собиқ иттифоқдан кейинги давлатлар, хусусан Ўзбекистон хам эпидемиологик вазият ёмонлашишда ахамиятга эга. Шу билан бирга Шарқий Европа ма Марказий Осие мамлакатларида сил инфекция ва ўсишнинг экологик халокат ва янги иқтисодий шароитларга асосланган ўзиги хос сабаблари мавжуд.

 

Сил касаллиги билан хасталанган бемор, ҳайвон ва паррандалар силни тарқатувчи асосий манба ҳисобланади.

Бунда силнинг очиқ шакли билан хасталанган ва бир кеча-кундузда балғами билан жуда кўп миқцорда (миллиардлаб) сил микобактериясини ташқарига чиқариб турувчи беморлар эпидемиологик жиҳатдан жуда хавфли хинсобланади.

Бемор сил микобакгериясини пешоби, ахлати ёки яра йиринги орқали ажратгани такдирда ҳам силнинг юқиши ва тарқалиш хавфи кам бўлади.

Сут эмизувчилардан 50 хили ва 80 дан ортиқ парранда хиллари сил билан оғриши мумкинлиги аниқланган. Ҳайвонлардан одамзод учун энг хавфлиси асосан сигар ва эчкилардир. Улардан сил микобакгериялари одамга сут ёки сут маҳсулотлари орқали юқади, баъзида эса зарарланган гўштни истеъмол қилиш ёки ҳайвон билан мулоқатда бўлиш натижасида юқади. Ит, мушук, қўй ва чўчқа сили одамлар учун эпидемиологик жиҳатдан унча хавфли эмас.

XVI—XVII асрларда ҳар хил юқумли касалликларнинг кенг тарқалган бўлишига қарамай 20—30% ўлганларнинг сабабчиси сил касаллиги хисобланган. Ўша вақгларда вабо ёки терлама эпидемиясидан ҳалок бўлганларга нисбатан силдан ўлим топганлар сони кўп бўлган.

Ҳарбий хизматни ўтаётганлар ичида сиддан касалланиш ва ўлиш жуда кўп учраган. Бунга казарма шароитида санитария қоидаларига риоя қилолмай яшаш сабабчи бўлганлиги аниқ.

1870—1871 йиллардаги Франция — Пруссия жангида Франция 40000 кишини жангда йўқотган бўлса, фронт орқасида силдан вафот этганларнинг, сони 160000 кишини ташкил этган. Биринчи жаҳон уруши (1914—1917) дав-рида ҳам сиддан вафот этганларнинг сони ўқ ва снарядлардан вафот этганлар сонидан кўп бўлган, яъни рус армиясида ўлганлар 1,7 млн киши бўлса, шу давр ичида 2 млн киши силдан вафот этган. Ўша даврларда силнинг ўтиб кетган турлари билан касалланган беморларнинг ўртача умри 2 йилга яқин эди.

Бу рақамлар силнинг нақадар хавфли хасталик эканига яна бир ишорадир.

Қуйидаги статистик кўрсаткичлар сил бўйича эпидемиологик вазиятни аниқпашда қўлланилади: сил инфекцияси билан зарарланиш (юқиш), касалланиш, касалмандлик ва ўлим кўрсаткичлари.

Зарарланиш (касаллик юқиши) текширилган киши-ларга нисбатан туберкулин синамасига мусбат натижа берганлар сони % хисобида. Бунда вакцинациядан (эмлашдан) сўнгги реакция ҳисобга олинмайди. Касалланиш йил давомида 100000 аҳоли орасидан аниқланган силнинг фаол кўриниши билан оғриган беморлар сони. Касалмандлик йил охирида даволаш муассасалари (тубдиспансер) хисобида турган силнинг фаол кўриниши билан хасталанган беморлар сони 100000 аҳоли хдтсобидан. Ўлим кўрсаткичи — йил давомида сил касалидан ўлган беморлар сони, бу ҳам 100000 аҳоли ҳисобидан. Сил бўйича эпидемиологик вазият турли давлатларда, минтақаларда ҳар хил.

Бутун дунё соғлиқни сақлаш уюшмаси маълумотларига кўра (1982) ҳар йили 10 млн дан ортиқ киши силнинг очиқ кўриниши (сил микобактерияларининг топилиши билан тасдиқланган) билан касалланади, дунё бўйича 20 млн киши силнинг очиқ кўриниши билан хисобда туради. Ҳозирги вақгда сидцан ўлиш кўрсаткичи ўз аҳамиятини йўқотиб бормокда, аммо шуни айтиш керакки, ҳар йили силдан 3 млн киши ҳалок бўлмоқца. Демак, бошқа юқумли касалликлар ичида сил билан хасталаниш ва ўлиш биринчи ўринда қолмоқца.

Эпидемиологик вазиятни баҳолашда сил билан зарарланиш кўрсаткичи асосий аҳамиятга эга бўлиб, аҳоли орасида сил инфекцияси манбаининг кўплигини тасдиқлайди.

Сўнгти йилларда болалар ва ўсмирлар орасида сил билан зарарланишнинг камайиши аён бўлмоқца. 14 ёшлилар орасида зарарланиш кўрсаткичи (1987 йилгача) 12—13% га тенг эди. Шуни айтиш керакки, болалар орасида бирламчи зарарланиш аста-секин камайиб, юқори ёшдагилар ичида унинг кўпайиши намоён бўлмоқда. Катталар орасидаги зарарланиш миқдори ҳали жуда юқори бўлиб, 70— 80% ни ташкил этади (1985 йилгача). Зарарланишнинг ҳар йилги камайиши 1% га тенг.)3арарланишнинг болалар орасида камайиб бориши биринчи навбатда силни тарқатувчи манбаларнинг камайишига боғлиқ бўлса, иккинчидан ёш болаларни БЦЖ билан эмлашга боғлиқ.

БЦЖ билан эмлаш оммавий ҳолда ўтказилганда сил билан зарарланишнинг ишончлилиги нисбийдир, чунки зарарланиш ва эмлаш натижасидаги туберкулинга нисбатан сезувчанликни ажратиб олиш анча мураккаб. Шунинг учун сил бўййча эпидемиологик вазиятнинг аниқ мезони сифатида ҳар йилги зарарланиш хавфи кўрсаткичи қўлланилади. Бу кўрсаткич туберкулин синамаси қайта қўйилганда бирдан мусбат реакция берган кишилар сонига қараб белгиланади.

Ҳар йилги зарарланиш хавфи ва касалланиш ўртасида боғлиқлик бор. Масалан, ривожланган мамлакатларда йиллик зарарланиш хавфи 1% бўлса, ўпка сили билан касалланиш ҳар 100000 аҳолида 50 га тенглиги аниқланган.

Бутун дунёда сил билан касалланиш камайиб бормоқда, лекин пасайиш суръати ҳар хил. Турли мамлакатларда ва минтақаларда сил билан касалланиш ҳар хил. Касалланишнинг кўп ёки камлигига социал шароитларнинг таъсири аниқланган.

1973—1983 йиллар ичида сил билан касалланиш 36% га камайган. Аҳоли ўртасида сил билан касалланишнинг камайиш суръати турли давлатларда бир хил эмас, бу давлатларнинг социал шароити, халқлар маданиятининг турлилиги, соғлиқни сақлашнинг қандай ташкйл кдлинганлиги, жумладан силга қарши курашиш ташкилотларининг ишларига ҳам боғлиқ.

Касалланиш шаҳарлардагига нисбатан қишлоқжойларда бир қанча юқори. Сил билан кўпроқ эркаклар, ўрта ва қари ёшдаги кишилар, айниқса ичкиликбозликка берилган ки-шилар кўп касалланмоқца. Аниқланган силнинг шаклий кўринишида ҳам катга ўзгаришлар бўлмоқца.

Янги топилган беморлар орасида силнинг яллиғланган ва ўчоқли турлари кўпроқ учраса, чандиқ-ковакли сил камайиб бормокда.

Сил билан касалланиш хавфини кучайтирувчи омилларга ўпканинг сурункали яллиғланиши, қайта-қайта зотилжам бўлиш, қандли диабет касали, рухий касалликлар, чанг-тўзондан нафас олиш натижасида келиб чиққан ўпканинг касб касалликлари (пневмокониозлар), меъда ва 12 бармоқ ичак яраси, ичкиликбозлик ва гиёҳвандлик, узоқ вақггача гормонал ва цитотоксик дорилар қўлланиладиган касалликлар, туғма ёки сўнг келиб чиққан иммунитет танқислиги, ҳомиладорлик, туғишдан сўнгги давр ва ҳоказолар киради.

Касалликнинг келиб чиқиш хавфи бўлган гурухдарга яна 2 ТБ билан Манту синамаси қўйилганда аниқ мусбат ва биринчи марта мусбат натижа берган кишилар ҳам киради. Сил билан касалланиш кўп бўлган минтақалардан кўчиб келувчи кишилар ҳам касалланиш хавфи бўлган шахслар гуруҳига киради. Биринчи бор сил бўлган-ларнинг 90% сил бўлиш хавфи бўлган шахслар гурухидан хисобланади.

Ҳозирги вақгда катталар сили асосан организмда илгаридан мавжуд бўлган сил ўчоқларининг қўзиши натижасида юз беради. Организм ичидаги сил инфекциясининг манбаи ва сил билан зарарланганлар сони аҳоли орасида жуда кўйчиликни ташкил этгани учун сил ҳали кўп вақгларгача кенг тарқалган касалликлар хдюобида қолаверади.

 

Ўзбекистон учун куйидагилар ахамиятли:

  1. Русийзабон ахолининг миграцияси ва Ўзбекистон фтизиатр кадрлар тайерлаш етарли эмаслиги билан боғлиқ фтизиатрия муассасаларда етарсиз таъминлаганлиги. Фтизиатр кадрлар билан таъминланганлик 1996-97 йилларда республика бўйича бор–йўғи 54%га, алохида вилоятлар бўйича 36-48% га етган.
  2. Умумий даволаш тармоғидаги муассасаларининг сил билан курашишда етарли даражада фаол иштирок этмаслиги. Силни фаол аниқлаш ва олдини олиш иши умумий даволаш тармоғи иштирокисиз етарли хисобланмайди. Терапевтларнинг сил касалликлари бўйича етарли билимга эга эмаслиги. Флюорографик хизматнинг нотўлик моддий-техник таъминланиши силга қарши профилактик текширувларнинг самарасизлигини кўрсатади.
  3. Махсус профилактиканинг кам қамровлилиги билан боғлиқ болалар ўртасида иммун тизимининг сусайиши. Бу болалар ўртасида сил билан хасталанишни ўсишга олиб келди, хусусан 1997 йили сил биринчи марта аниқланган беморларнинг 20% ини болалар ташкил этган. Контакда бўладиганларда касалланиш ўсади, оилавий сил холатлари сони ошди. (2001й – 1584).
  4. Янги иқтисодий шароитда эскирган иқтисодий муносабатларнинг узилиши силга қарши муассасаларнинг силга қарши препаратлар билан етарлича таъминланмаслигига олиб келди. Бугунги бир қанча фармацевтик фирмалар  ишлари ва чет мамлакатлардан келтирилиши натижасида бархам берилмоқда.
  5. Ахоли маълум қатламларининг етарлича баланслаштирилмаган овқатланиши. Бу омил сил бўйича эпидемиологик вазият ёмонлиги яққол кўзга ташланадиган экологик ноқулай туманларда айниқса ахамиятлидир. Демак, сил фақат тиббий-биологик эмас, балки ижтимоий муаммо хам экан.
  6. Чорвачиликда сил бўйича эпидемиологик вазият яхши эмаслиги. Маълумотларга кўра 1997 йил 6% бош қорамол сил билан хасталанган, у ўз навбатида одамлар ўртасидаги сил эпидемиологиясига таъсир қилди. Пахтачиликка асосланган туманларда 8-11% чорвачиликка асосланганларида эса 16-21% сил билан касал беморларда қорамол турига мансуб СМБ топилмоқда.
  7. Бирламчи ва иккиламчи иммунтанқислик холатлар, шунингдек иммун тизим бузилиши билан кузатидиган касаллик сони ўсиши. Улар ўртасида қандли диабет, ошқозон ва 12 б/и яра касаллиги, наркомания, кабиларни қайд этиш керак. Тиббиет амалиётида иммунодепрессантлар, нур терапияси, кортикостероидларни кенг кўллаш сил эпидемиологияси учун анчагина ахамиятли. Профилактик флюрографик текширувлар сусайиши ва сил билан касалланганлик ўсиши натижасида тиббий ёрдам биринчи звенолари: ШВП ва СВПларга мурожаат қилганлар ичида биринчи марта сил билан хасталанглар сони ошди. Шунга биноан умумий амалиёт шифокорлари ўпка ва бошқа аъзолар сили диагностикаси ва қиёсий диагностикаси усулларини етарли даражада эгаллашлари лозим. Сил диагностикасининг етарсизлиги хақида асосий эпидемиологик кўрсаткичлар ва қўйидаги фактлар гувохлик беради: ўпка силини биринчи марта аниқланиш холати, тахлиллари шуни кўрсатдики, 9,4% беморлар зўрайиб кетган (эски) сил шакллари билан аниқланмоқда. 14,3% ўлганлар 1 йилгача сил билан оғриган, биринчи марта аниқланганларнинг 1/3 қисмида деструкция аниқланади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ўзбекистон Республикасида сил бўйича асосий эпидемиологик кўрсаткичлар динамикаси.

 

ЖАДВАЛ

Кўрсаткичлар Йиллар
1988-19890 1998 2001 2002 2003
Ўз.Р. Ўз.Р. Ўз.Р. ҚқР Ўз.Р. ҚқР Ўз.Р. ҚқР
Касалалниш 48,4-45,1 58,0 72,4 149 79,1 182,8 77,2 154,8
Касаланганлар 193,8-200,4 204 251,5 452,2 266,3 487,9
Ўлим 5,3-5,4 11,1 12,5 34,6 12,3 39,6 11,5 34,2
Шифокор кадрлар билан таъминланганлик 0,6 0,6

 

Касалилк нисбатан кўп тарқалган регионлар – булар Орол бўйи, Бухоро, Сирдарё ва Самарқанд. 1998 йилги ССВ штабидаги мажлисда ҚқРдаги вазият эпидемия деб бахоланган: касалланиш – 109,2; касалланганлик – 302; ўлим – 34,6. Вужудга келган шароитдан чиқиб кетиш 2 та асосий йўналишда амалга оширилиши мумкин: ахоли фаровонлигини ошириш ва сил сифати курашишни кучайтириш. Илк мақсад сифатида Ўзбекистон Республикаси хукумати ўтказадиган иқтисодий ислохотлар. Шунингдек Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси 1 май 2001 йилда тасдиқланган «Сил тўғрисидаги қонун» хизмат қилади. Хозирданоқ фуқаролар ўз-ўзини бошқариш йиғинлари (махалла) сил касалларига моддий ёрдам кўрсатади. Бироқ сил билан муваффақиятли курашиш учун биргина иқтисодий ислохотлар етарли эмас. «Силга қарши кураш Миллий дастури» йўналтирилган сил билан курашиш усулларини мукаммалаштириш лозим. Бу дастур доирасида сил билан курашиш умумий амалиёт шифокорларининг иштирокини хам талаб қилади.

Улар қўйидаги вазифаларини бажариши лозим:

  1. Сил беморларини эрта ва ўз вақтида аниқлаш.
  2. Сил бўйича хавф гурухидагиларни умумлаштириш, уларда силни профилактикаси ва эрта аниқлаш бўйича тадбиркор ўтказиш.
  3. Болаларни махсус профилактика билан кенг қамраб олишни таъминлаш.
  4. Тиббий ёрдам сўраб мурожаат қилган ва сил белгилар мавжуд шахсларда силни ўз вақтида ташхислаш.
  5. Сил бўйича асосий эпидемиологик кўрсаткичларни тахлил қилиши, эпидемиологик кўрсаткичлар тахлилари асосида силга қарши тадбирларни режалаштириш ва уларни тўлалигича бажариш.
  6. Ахоли ўртасида сил бўйича санитар-оқартирув ишларини олиб бориш.
  7. Силга қарши диспансерлар билан хамкорликда ўчоқлари хақида тўлақонли маълумотга эга бўлиш.
  8. Кеч аниқланган сил холатлари мухокамаларида иштирок этиш.

 

Инструктив материаллар. 1995 йилгача сил билан курашишнинг асосий хужжати бўлиб, СССР  ССВнинг 5/VI-1998 йилги №527 – сонли буйруғи асосида 23.XI-1993 йилларда тузилган №591-сонли буйруқ хисобланган. Бироқ янги  иқтисодий шароитда бу буйруқни бажаришни таъминлашга эришилмади, шунга биноан Ўзбекистон Республикаси ССВ Фтизатрия ва Пульмонология ИТИ ходимлари томонидан 14 та тажрибавий туманлар учун 24.XI-1995 йилда №552 – сонли буйруқ ишлаб чиқарилган. Ўзбекистон РССВ штаби қарорига мувофиқ тажрибавий туманларда ўтказилган ишлар натижалари  асосида 1989 йил 15 мартдан бошлаб буйруқ бутун Ўзбекистон худуди бўйлаб кучга кирган. Бу буйруққа асосан Ўзбекистон сил билан курашишнинг асосий мақсади инфекция тарқалишининг олдини олиш хисобланади. Бу мақсадга эришиш учун буйруқда қуйидагилар назарда тутилган:

  1. Ўпкасилини, айниқса бактерия ажратувчиларни ўз вақтида аниқлаш;
  2. БЦЖ вакциянацияси ва ревакцинацияси ёрдамида ахоли ўртасида сил инфекциясига иммун тизимини ошириш.
  3. Кимёвий профилактика ёрдамида бактерия ажратувчилар билан мулоқотда бўладиган шахсларда силни юқтириш ва касалланишнинг олдини олиш.
  4. Ўпка сили билан оғрийдиган беморларда қисқа муддатда бактерия ажратувчанликни турғун бархам бериш учун интенсив кимёвий терапия режимини қўллаш.

Силга қарши хизмат амалиётига №552- буйруқни киритиш №591 – буйруқни инкор қилиш эмас, балки уни тўлдиради ва юқоридагиларга тузатишлар киритади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТУБЕРКУЛЕЗ ПАТОГЕНЕЗИ

 

Одамга сил асосан (90-95%) нафас йўллари орқали юқади (аэроген йўл). Ошқозон-ичак йўллари орқали юқиш камроқ учрайди (алиментар йўл). Баъзида терининг ёки шиллиқ қаватларнинг жарохатланган қисми орқали хам юқиши мумкин (контакт йўл). Сил билан касалланган хомиладорлар аёллардан сил инфекцияси хомилага юқиши хам мумкин, бунда инфекция хомилага йўлдош ва киндик қон томирлари орқали ўтади.

Силнинг юқиши ва касалликнинг ривожланишида юқиб ўтган сил таёқчаларининг миқдори, сил билан касалланган киши билан бирга бўлишнинг муддати, инфекциянинг вирулентлилиги катта ахамиятга эга. Касаллик кўпинча оилада кўп миқдорда сил таёқчаларини ажратувчи, узоқ вақитгача алохида ажратиб қўйилмаган бемор билан алоқада бўлган тақдирда, баъзида эса балғами билан сил таёқчаларини ажратувчи беморлар билан бирга бўлганда юқиб ривожланади.

Балғам, тупик, шилимшиқ моддалар томчиси ёки чанг билан бирга нафас йўлларига кирган сил таёқчалари, нафас йўллари мукоциляр клиренс системаси – яъни доимо харакатда бўлувчи эпителийлар (мерцательные эпителии), нафас йўллари шиллиқ қаватидан ишлаб чиқариладиган секрит харакати ёрдамида ташқарига чиқариб ташланиши мумкин, бу холат сил таёқчаларининг ўпка пуфакчаларидаги макрофаглар билан тўқнашишга халал беради.

Илгари сил таёқчалари билан зарарланмаган ёки БЦЖ ваксинасини қабул қилмаган кишиларга сил биринчи марта юққанида, сил таёқчалари фагоцит ва полинуклиарлар билан тўқнашади ва улар томонидан худди ёд нарсадек қабул қилиниб ютуб юборилади (фагоцитоз). Макрофаглар сил таёқчаларини аввал ўз хужайра пардасига (мембранасига) қабул қилади, сўнг эса ўз ичига ўраб олади ва фагоцома пайдо бўлади, фагоцома лизацома билан қўшилиб фаголизацома пайдо бўлади (3-расм), бунинг ичида сил таёқчалари емирилади ва хазм бўлади, бунда фаголизацома ичидаги ферментлар таъсир кўрсатади. Макрофагларнинг хазм қилиш фаоллиги макроорганизмнинг ахволига, ёшига, жинсига, ирсий хусусиятларига ва организмга юққан сил таёқчаларининг верулентлигига боғлиқ. Макрофаг ичига кирган сил таёқчаларининг  верулентлилиги кучли бўлса ўзининг яшаш қобилятини, кўпайиш хусусиятини сақлаб қолиши мумкин. Бундай холда макрофаг парчаланиб сил таёқчалари макрофаг хужайрасидан чиқади. Сил таёқчаларининг сўнги тақдири организмнинг макрофаглар фаоллигининг ошириш фаолиятига боғлиқ бўлади.

 

ТУБЕРКУЛЕЗНИНГ ИММУНИТЕТ ФЕНОМЕНЛАРИ

 

Организмнинг силга қарши курашишида асосан сўнг пайдо бўлган хужайралар иммунитетига ахамият берилади. Унинг асосида макрофаглар фаоллигини ошириш ва уларнинг Т-лимфоцитларга таъсирини кучайтириш ётади. Сил таёқчаларининг ўзига қабул қилиб олган фагоцитлар парчаланиши натижасида фагоцит хужайрасидан ташқарига сил таёқчаларининг бўлакчалари чиқиб, α1-оқсил ва ферментлар билан биргадир, натижада медиатор (интерлейкин 1) пайдо бўлади. Пайдо бўлган интерлейкин таъсирида Т-лимфоцитларининг фаоллиги кучаяди.

Т-лимфоцитлари эса ўз навбатида лимфокин – медиаторларини (интерлейкин 2) ишлаб чиқаради, бу эса макрофагларнинг харакатини ва сил таёқчаларига нисбатан бўлган ферментатив фаоллигини оширади. Макрофаглар томонидан ишлаб чиқариладиган медиатролар иммуноглобулинлар сентизига жавобгар хисобланган В-лимфоцитларнинг фаоллигини кучайтиради.

Лекин шуни айтиш керакки, у ёки бу синфдаги иммуноглобулинларнинг қонда тўпланиши иммунитет кучини оширмайди. Макрофагларнинг ферментатив фаоллиги ошганда, улар яллиғланиш реакциясини авж олдирувчи, қон томирлар ўтказувчанлигини оширувчи, аста секин ривожланивчи ўта сезгирликни ва терининг туберкулинга нисбатан реакциясини ривожлантирувчи модда ажратади. Т-лимфоцитлар орасида макрофагларнинг иммунитет жавобгарлигига нисбатан турли вазифаларни бажарувчи хиллари мавжуд. Т-хелперлар макрофагни фаоллаштиради, Т-супрессорлар аксинча макрофаг фаоллигини сусайтиради. Т-лимфоцитларнинг бир қисми Т-келлерлар макрофаглар билан бирга иммунитетнинг асосий феноменларидан бири бўлган хужайраларнинг силга қарши иммунитетини ва секин ривожланувчи ўта сезгирлик ривожланишини таъминлайди. Секин ривожланиши ўта сезгирликка хужайраларнинг, сил таёқчаларининг, антигени билан бўлган ўзаро таъсир реакциялари киради. Иммунологияда секин ривожланувчи ўта сезгирликни аниқловчи лимфоцитларнинг бланстрансформацияси (шаклининг ўзгариши) лейкоцитлар кўчишининг (харакатнинг) секинлашиши реакциясини аниқлаш қўлланилади. Секин риожланувчи ўта сезгирлик амалда кенг кўламда аниқлаш учун туберкулин синамасидан фойдаланилади.

Силдан мухофаза қилишда организм турғинлигини кучайтирувчи гуморол омиллар (комплемент, лизоцим, пропердин, интерферон) мухум ахамиятга эга, булар айниқса иммунитет системасининг физиологик камчилиги бўлган янги туғилган чақалоқларда катта ахамиятга эга. Катталарни сил касалидан сақлашда гуморол омилларнинг ахамияти аниқ эмас, яъни ўрганилмаган.

Сил таёқчаларининг биринчи марта юқушига ва БЦЖ вакцинациясига қарши иммунитетнинг ташкил топиши, сил таёқчаларининг кўпайиши ва махсус яллиғланиш жараёни билан бир қаторда ривожланади. Иммунитетнинг кучайиши оқибатида сил таёқчаларининг кўпайиши сусаяди, яллиғланиш жараёни хам камая бошлайди.

Секин ривожланувчи ўта сезгирлик реакцияси вакцинациядан ёки сил инфекцияси организмга юққандан сўнг 2-3 хафата ичида етарли даражадаги иммунитет эса 8 хафтадан сўнг пайдо бўлади.

Иммунитет реакциясининг ривожланиши сил таёқчаларининг таркибий қисмларининг таъсири тўхташи жараёнида кечади. Сил таёқчалирининг вирулентлигини аниқловчи корд-фактори, фаголизоцом ташкил топишини ва сил таёқчаларининг парчаланиш жараёнини секинлаштиради. Агар сил таёқчалари кўп хил популяцияда бўлса ва жуда тез кўпайса, Т-супрессорлар кўпаяди, Т-хелперларнинг иммунологик фаоллиги ва секин ривожланувчи ўта сезгирлик сусаяди, бу силнинг тез риовжланишига ва ириган сил бўртмаларининг шакилланишига олиб келади. Бордию сил таёқчаларининг хили (популяцияси) кам бўлса секин ривожланувчи ўта сезгирлик авж олгандан сўнг макрофаглар Т-лимфоцитлар медиатори таъсирида антиген таъсир этувчи томонга йўналади ва силнинг экссудатли бўртмаси хосил қилиш учун шароит яратади. Макрофаглар ичидаги сил  таёқчаларининг фосфатоидлари таъсирида макрофаглар эпителиясини ва кўп ўзакли катта Пирогов ва Лангхас хужайраларига айланади. Бу хужайралар яллиғланиш ўчоғини чегаралаб қўяди. Сил бўртмаларини пайдо бўлишини сил инфекциясига қарши иммунологик реакциянинг хосили деб қараш керак.

БЦЖ вакцинаси билан эмланган организмда макрофаглар тез харакатланиб сил таёқчалари кирган жойга етиб келади ва эмланилмаганларга қараганда сил таёқчаларини кўпроқ хазм қилишга қобилятлироқ бўлади.

Иккиламчи силга силнинг бирламчи даврида пайдо бўлган иммунитетнинг мавжудлиги хосдир. Унинг яққоллиги силнинг ривожланиши ва кечиши жараёнини белгилайди. Сил инфекцияси биринчи марта юққанда ёки бирламчи сил даволаниб битгандан сўнг сақланиб қолган типик ёки L- шаклидаги сил таёқчалари организмдаги иммунологик холатни давом эттиради. Иккиламчи сил тана аъзоларида жойлашиб асосан сил таёқчалари битиб кетган бирламчи сил ўчоқларидан тарқалади (эндоген реактивация) ёки хаво орқали ёки овқатлар билан ютуш орқали (экзоген суперинфекция) юқади. Иккиламчи силнинг иммунитетида хам макрофаглар билан Т-лимфоцитлар асосий ахамиятга эга бўлиб, улар сил инфекциясининг тарқалишига ва сил яллиғланишининг кенгайишига қаршилик кўрсатади. Иккиламчи силдаги инфекция жараёнига яллиғланиш ва тўқималарда эриш жараёни хосил бўлиб бу макрофагларнинг парчаланиши натижасида келиб чиқади. Эриш жараёни қон томирларни бузади, лимфоцитлар ва макрофагларнинг сил таёқчалари томон интилишига қаршилик кўрсатади, натижада эришнинг (казеоз) сўрилиши қийинлашади ва сил таёқчалари фагоцитлар томонидан яхши қамраб олинмайди.

Лимфа безлари касалланганда, хомла даврида айрим сабабларга кўра оч қолганда иммунитетни сусайтирувчи дорилар (иммунадеприцив) қабул қилинган даврда, ичкиликбозликка, гиёхвандликка берилган кишиларда рак, қандли диабет касалларда табиий иммунитет сусайиб кетади.

Наслий омиллар хам сил таёқчалари юққандан сўнг пайдо бўладиган иммунитет системасига таъсир кўрсатиши аниқланган. Баъзи кишиларда HLA-антигенларининг мавжудлиги ва сил билан касалланиш ўртасида боғлиқлиқ борлиги аниқланган. HLA-антигени макрофаглар Т- ва В-лимфоцитларнинг фаоллигига таъсир этади, натижада сил жараёнининг кучайтиради ёки сусайтриади. HLA DR2 ва В антигени бор кишиларда бЦЖ вакцинациясидан сўнг хужайра иммунитети ривожланмаслиги аниқланмаган.

Силнинг морфологик ўзгаришлари кўп қиррали бўлиб ўткир ириш (казеоз) ўчоқларидан тортиб жуда киччик ўзгаришларгача ва хатто тўқималарнинг силга хос бўлмаган ўзгаришларигача рўй беради.

Сил ўзига хос бўлмаган яллиғланиш реакциясидан бошланади. Тажрибада хайвонлар ўпкасига вирулентлиги кучли бўлган сил таёқчалари юқтирилганда бир кеча кундуз ўтиши биланоқ гистиоцид хужайраларнинг кўпайиши рўй беради; ўпка пуфакчаларининг девори яллиғланади ва етарли миқдорда лимфоцитлар, сегмент ядроли нейтирофил лейкоцитлари тўпланади, кейинчалик қонга тўлишган, яллиғланган қон томирлари атрофида хам лейкоцитлар тўпланади, ўпка пуфакчалари ичига эса макрофаглар йиғилади. Лимфоплазмоцитар ва гистамакрофагал бўртмачалар пайдо бўлиб уларнинг ичига эпителиоидсимон хужайралар тўпланади. Силга хос бўлган кўп ўзакли эпетелоидсимон хужайрали, марказида ириш жараёни бўлган бўртмачалар 1-1.5 ой ичида аниқланади. Сил бўртмачалари экссудатив (зардобли), лимфоцитарли, продуктивли (сермахсул), эпителоидсимон катта хужайрали ва ириган холда бўлиши мумкин бўлиб бу ёки бу кўринишларнинг устунлиги организмга юқган инфекциянинг миқдорига, вирулентлигига ва макроорганизмнинг реактивлигига боғлиқ. Қон томир ва бронхларнинг атрофида лимфоид хужайраларнинг кўп тўпланганлиги кўриниб туради. Сил янада ривожланган тақдирда бўртмачалар бирлашиб йирик сил ўчоқлари пайдо бўлади, сил ўчоқларидан эса казеоз қисмлари мавжуд бўлган пневмоник фокус ташкил топади (яллиғланиш). Яллиғланиш тарқалиб нафас йўлларига ўтиб кетиши мумкин. Казеоз қисми ичига протеолитик ферментларни ажратувчи лейкоцитлар криб, яллиғланиш жараёни бошланса, казеоз қисми суюуқлашиб бронх ичига ёрилиши мумкин. Яллиғланишнинг ириши натижасида кавок-бўшлиқ (каверна) пайдо бўлади ва бу сил таёқчаларини ўпканинг бошқа қсимларига тарқатувчи манба хисобланади, натижада янги-янги сил ўчоқлари, яллиғланиш ва яна бошқа кавкчалар пайдо бўлиши мумкин. Бронх деворидаги яллиғланиш яраланса хам кавкчалар пайдо бўлиши мумкин.

Сил ўчогининг битиши, эксудатнинг сўрилиши, казеознинг қуюқлашиб қотиши ва сил ўчоғининг атрофида қўшувчи тўқималардан иборат қобиқнинг пайдо булиши билан бирга кечади. Эксудатнинг, хужайра элементларининг сўрилиши, яллиғланиш ва ковакчаларнинг битишига   ва натижада чандиқ (фиброз-цирроз) пайдо бўлишига олиб келади. Бундай сил ўчоқларининг орқага қайтиши натижасида ўчоқ қобиғида коллоген толалари қотади (гиалиноз): ўчоқ қобиғига ва унинг атрофига лимфоцитларнинг тўпланиши иммунологик реакциянинг зўрайганлигини кўрсатади. Ўралиб қолган сил ўчоқларида силга хос қўшувчи тўқиманинг бўлмаслиги (грануляция) силнинг тузалганлигини ва қолдиқ ўзгариш ташкил топганлигини тасдиқлайди.

Сил яллиғланишининг ривожланиш тезлиги, унинг яққоллиги ва тўқималар яллиғланиш реакциясининг алмашиб туриши – (альтератив, экссудатив ва пролифератив жараёнларнинг) организмга кирган сил таёқчаларининг сонига ва вирулентлик сифатига кўп жихатдан боғлиқ. Итларда ўтказилган тажрибалар натижасида шу нарса аниқланганки; агар ит ўпкасига 10 сил таёқчаси юборилса сил бўртмачаси, 106 – йирик сил ўчоғи, 108 – кавокли сил пайдо бўлади.

Силни бирламчи ва иккиламчи, кетма-кет келадиган 2 даврга бўлиниши унинг патоморфологик кўриниш хусусиятларида хам акс этади.

Силнинг бирламчи даврида асосан лимфа безлари зарарлангани учсун доим тарқалган холда ёки лимфа безларининг – казоез ўзгаришлари топилади. Силнинг бу даврига бактиремия (сил таёқчаларининг қон орқали тарқалиши) хос бўлиб ўпка ва бошқа аъзоларда қон билан тарқалиш натижасида пайдо бўлган сил ўчоқларининг мавжудлиги аниқланади.

Асосий сил ўчоғи атрофида кенг кўламда тарқалган яллиғланиш, ўпка ва бошқа аъзоларда силга хос бўлмаган лимфоид ва лимфогистоцитар тугунчалар яллиғланишнинг пайдо бўлиши ва макрофаглар кўпайиши (пролифрацияси) бирламчи силнинг асосий марфологик хоссасидир.

Бирламчи силдан кейин силнинг қон ёки лимфа йўллари билан тарқалган кўриниши пайдо бўлиши мумкин. Бунда сил ўчоқлари билан бир қаторда ўпка қон томирларининг яллиғланиши (васкулит), касаллик сурункасига кечадиган бўлса ўпка тўқималари оралиғида тур шаклидаги дағаллашган (склеротик) ўзгаришлар пайдо бўлади. Тарқалган сил авж олиб кетадиган бўлса у иккиламчи силнинг бошланиши бўлиб хисобланади.

Иккиламчи силга бирламчи сил ўчоқларининг қолдиғи мавжудлиги (кальций тузларининг йиғилиб қотиб қолган лимфа безлари, сил ўчоқлари) хос бўлиб, булар иккиламчи силнинг келиб чиқишида асосий ахамиятга эга. Бунда сил-ўчоқ яллиғланиш, кавак шаклида бўлиб асосан аъзоларда, жумладан ўпкаларда жойлашади ва лимфа безлари силнинг ривожланиш жараёнида қатнашмайди.

L-шаклидаги вирулентлилиги кам бўлган сил таёқчаларининг юқуши натижасида ретикулоцит, лимфоид ва макрофаг хужайралар иштирок этувчи ретикулогистиоцитар пролифератив кўринишдаги яллиғланиш ўпка ва лимфа безларида ривожланиши мумкин. Бундай яллиғланишда силга хос бўлган эпителийсимон – хужайрали реакция ва казеоз иштирок этмагани учун бундай реакцияни параспецифик (силга хосроқ) реакция деб аталади, булар одатта бирламчи силда учрайди.

Сил ўчоқлари атрофидаги силга хос бўлмаган перифокал реакция кўринишидаги яллиғланиш, яллиғланишнинг экссудатив даври бўлиб, морофлогик жихатдан қон томирларнинг тўлишиб, шиши ва лимфоцитар яллиғланишидан ибортадир.

ХУЛОСА

Туберкулёзни эпидемиологиясини, патогенизини ва иммуногенитикасини замоновий босқичда ўрганиш туберкулёз жараёнини ҳозирги ҳолати, туберкулёзни глобал масштабда тарқалиши ва туберкулёзни статистик кўрсаткичлари ҳақида  маълумотлар олишга имкон беради. Бу талабалар билимини бойитади ва ташхисот усулларига, туберкулёз беморларини  таққослама ташхислашга ва  даволашга замонавий даражада профессионал нуқтаи назардан ёндашишга имкон беради.

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi.

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.